XIX w. oraz w l. 30. XX w.

Obecna cerkiew została wzniesiona w latach 1937-1938 w miejscu poprzedniej, w okresie, kiedy na Podlasiu i Chełmszczyźnie trwała akcja burzenia cerkwi lub zamieniania ich na kościoły katolickie. Jej istnienie jest dowodem możliwości zaakceptowania trudnej historii i integracji odmiennych kultur.

Historia obiektu

Genezy pojawienia się społeczności prawosławnej w okolicach Nowego Dworu Mazowieckiego i Zakroczymia szukać należy w sytuacji zaistniałej w Królestwie Kongresowym po upadku powstania listopadowego. Pod rządami namiestnika Iwana Paskiewicza nastąpiła stopniowa likwidacja autonomii Królestwa Polskiego. Wyrazem rosyjskiego panowania miały być nowo wznoszone twierdze Warszawa, Dęblin (Iwanogorod) i Brześć oraz przemianowana w 1834 na Nowogeorgijewsk i rozbudowywana twierdza Modlin.

W 1837 r. podjęto decyzję o zasiedleniu okolic Modlina rosyjskimi „włościanami rządowymi”. Kolonistów postanowiono osadzić częściowo na gruntach skarbowych, częściowo zaś na gruntach dotychczas prywatnych pozyskanych drogą kupna lub wymiany. Założono 5 kolonii, z których największą była licząca 25 zagród Kolonia Aleksandryjska (od 1924 Stanisławowo). Pozostałe to: Kolonia Konstantynowska (12 zagród), Kosewka (10 zagród), Szczypiorna (20 zagród) i Kolonia Zakroczymska (7 zagród). Każda rodzina osadnicza otrzymała 10 dziesięcin ziemi (ok. 11 ha), drewniane domy w stylu rosyjskim, zabudowania gospodarcze, narzędzia rolnicze, sprzęt gospodarstwa domowego oraz zapas żywności, pozwalający przeżyć do uzyskania własnych plonów.

Pierwsi przybysze pochodzili z guberni pskowskiej i byli pochodzenia estońskiego. Należeli do etnograficznej grupy Setu i dotychczas zajmowali się raczej rybołówstwem niż rolnictwem, co miało wpływ na dalsze dzieje kolonii – początkowe niepowodzenia gospodarcze, reemigrację części z nich i faktyczną polonizację znacznej części pozostałych.

Kolonie przypisano do parafii garnizonowej na terenie twierdzy w Modlinie, gdzie od 1836 r. funkcjonowała cerkiew pw. św. Jerzego Zwycięzcy. Osadnicy jednak nie wykazywali się należytą – zdaniem władz - gorliwością religijną. Rząd Królestwa Polskiego uznał za konieczne wybudowanie dla nich osobnej cerkwi. Jej projekt zlecono Janowi Jakubowi Gayowi. Zatwierdził go sam car Mikołaja I podczas wizyty w Warszawie w 1840 r. Na miejsce budowy wybrano Kolonię Aleksandryjską.

W latach 1844-1846 wzniesiono ceglaną cerkiew, której patronką została św. Aleksandra Męczennica. Budowa i wyposażenie pięciokopułowej murowanej cerkwi na rzucie kwadratu z wyodrębnioną w bryle absydą i arkadkowymi dekoracjami fasad kosztowało ponad 30 tys. rubli. Cerkwi towarzyszyła wolnostojąca brama-dzwonnica po stronie wschodniej. Cerkiew była ogrodzona murem z bramką po stronie zachodniej. Parafia św. Aleksandry liczyła wówczas ok. 400 wiernych.

Po powstaniu styczniowym - w trakcie, którego potwierdziła się słuszność idei kolonizacji terenów wokół twierdzy, gdyż nie wystąpiły tu działania powstańcze - nastąpiło nasilenie polityki rusyfikacyjnej i likwidacja odrębności administracyjnej Królestwa. Kontynuowano osadnictwo rosyjskie w okolicach twierdzy nowogeorgijewskiej, ale mniejszym nakładem środków. Nowymi osadnikami we wsiach Bronisławka, Gałachy, Kosewo, Nowy Modlin, Pomiechowo i Wymysły byli zwykle zwalniani ze służby żołnierze. Częściowo zastąpili oni pierwszych osadników, którzy wyjechali wówczas do Rosji.  W 1869 roku w koloniach w okolicach Modlina było łącznie 525 wyznawców prawosławia a w 1874 – 637.

Wraz z odpływem osadników, którzy nie zdołali przystosować się do miejscowych warunków następował proces polonizacji kolonii – zarówno poprzez wykup gospodarstw jak i mieszane małżeństwa. Do 1875 r. sprzedano 26 gospodarstw. Do końca XIX w osadnicy, którzy opanowywali nowe dla nich metody gospodarowania przejęli również kulturę materialną, język i zwyczaje polskich sąsiadów. Ówczesny proboszcz Bazyli Torskij pisał, iż od miejscowych chłopów-Polaków rosyjscy koloniści różnią się tylko większą otwartością, dobrodusznością i przywiązaniem do prawosławia. W 1894 parafia liczyła 1056 wiernych.

Próbą zapobieżenia polonizacji było wydane zostało w grudniu 1875 roku Rozporządzenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych zabraniające kolonistom sprzedawać i dzierżawić ziemię osobom wyznania innego niż prawosławne. W myśl tego rozporządzenia użytkownicy ziemi w koloniach innego niż prawosławne wyznania po 1895 r.  mieli ją „oddać lub odstąpić” osobom wyznania prawosławnego. W 2 poł. XIX w. odnotowano w koloniach ok. 270 konwersji na prawosławie.

W 1907 roku zwiększono obszar parafii, wskutek czego liczba wiernych przekroczyła 1300 osób.  

Wobec ofensywy państw centralnych wiosną i latem 1915 władze carskie podjęły szeroko zakrojoną ewakuację, która objęła również prawosławne duchowieństwo. W jej ramach wyjechał wraz z częścią wiernych proboszcz Mikołaj Karpowicz. Większość wiernych jednak pozostała.

W sierpniu 1915 r podczas ataku Niemców na twierdzę w Modlinie została poważnie uszkodzona cerkiew zaprojektowana przez Jana Jakuba Gaya. Uszkodzony został dach a sklepienia części wschodniej prawdopodobnie zwalone do wnętrza świątyni.

W grudniu 1918 r. mocą Dekretu Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego cały majątek należący do państwa rosyjskiego, łącznie z majątkiem rosyjskiej cerkwi prawosławnej został przejęty na skarb państwa polskiego. Cerkiew w Kolonii Aleksandryjskiej (nazwę wsi na Stanisławowo zmieniono 19.07.1924) władze polskie przejęły ją jako majątek państwowy w postaci murów, bez wyposażenia, które pozostało pod gruzami.

Już w 1919 pozostali na miejscu prawosławni wierni rozpoczęli starania o przywrócenie opieki duszpasterskiej. Stawiając władze przed faktem dokonanym, wybrali na proboszcza ks. Aleksandra Bogaczowa, który powrócił z Rosji po zakończeniu wojny i prosili o jego nominację. Ich liczba (niepełne danych pozwalają szacować ją na ok. 600-700) uzasadniała potrzebę utworzenia parafii, o co zabiegali wójt gminy Pomiechowo i starosta powiatu warszawskiego oraz władze kościoła prawosławnego. W 1922 roku metropolita Jerzy zaproponował rozbiórkę zniszczonej cerkwi św. Aleksandry i budowę z uzyskanych materiałów mniejszej świątyni i domu parafialnego. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego twierdziło, że dawne kolonie leżą zbyt blisko parafii katedralnej św. Marii Magdaleny w Warszawie, do której zostały przyłączone. W latach 20. dojeżdżający z niej księża odprawiali nabożeństwa w domu parafialnym. Zrujnowaną cerkiew w 1927 r. przeznaczono do rozbiórki.

20 czerwca 1930 roku Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego zgodziło się na utworzenie parafii, obligując miejscowych do zapewnienia mieszkania i utrzymania duchownemu. W październiku 1932 r. obowiązki proboszcza objął ks. Jan Sajczuk.

12 września 1933 roku w Warszawie spotkali się przedstawiciele władz samorządowych, hierarchii cerkiewnej i stanisławowskiej parafii, którzy zawarli następujące porozumienie: „Wydział Powiatowy Sejmiku Warszawskiego po dokonaniu rozbiórki gmachu cerkwi pozostawi na placu dla potrzeb budowy nowego domu modlitwy we wsi Stanisławowo 45.000 sztuk cegły, oraz 4 filary wewnętrzne cerkwi nierozebrane do wysokości 6 m. W wypadku zaś, jeśli przy rozbiórce zostanie uzyskana większa ilość cegły aniżeli 450.000 sztuk Wydział Powiatowy obowiązany będzie pozostawić na placu 10% tej cegły /z ilości ponad 450.000 sztuk/ i 5% połówek. Niezależnie od powyższego Wydział Powiatowy zobowiązuje się pozostawić na miejscu do dyspozycji Władz Parafialnych następujące przedmioty i materiały: 1/ stopnie wejściowe żelazne, 2/ tambury wewnętrzne, 3/ płyty terakotowe z głównego ołtarza, 4/ asfaltową podłogę, 5/ urządzenia cerkiewne, jak to: ikonostas, szafy, balustradę, krzyże z kopuł i 2 kopułki małe w całości /o ile to będzie możliwe/, 6/ okna i drzwi, 7/ 5 m3 drzewa z rozbiórki wiązań, 8/ 50 ark. blachy z pokrycia dachowego, 9/ schody drewniane na dzwonnicę. Wydział Powiatowy dostarczy również parafii projekt domu modlitwy do zatwierdzenia oraz będzie sprawował przez wyznaczone przez siebie osoby fachowe nadzór techniczny przy budowie.”

Projekt nowej znacznie mniejszej cerkwi opracował w 1934 r. arch. Bogdan Lewandowski. Przewidywał on wykorzystanie pozostawionych filarów kopuły, która zastąpiona została wysokim namiotowym dachem zwieńczonym niewielkim cebulastym hełmem. Przewidywał też niezrealizowaną dzwonnicę przylegającą do cerkwi po stronie południowej. Zastosowane formy stylistyczne eliminowały wszelkie skojarzenia z tradycyjną dla Imperium Rosyjskiego architekturą sakralną. Powstała skromna świątynia mające realizować wyłącznie potrzeby religijne.

Zrujnowaną cerkiew rozebrano w 1935 roku. Prace budowlane trwał w latach 1937-1938. Zapewne z powodu kłopotów finansów nie wzniesiono dzwonnicy.  W chwili wybuchu II wojny światowej cerkiew nie była w pełni wykończona. Zapewne z powodu zniszczenia ikonostasu z pierwotnej cerkwi przeniesiono tu ikonostas z przejętej przez kościół katolicki modlińskiej cerkwi św. Jerzego (ob. nieistniejącej).  Konsekracji dokonano dopiero po wojnie

W czasie II wojny światowej zostały uszkodzone dach i ściana frontowa nowo zbudowanej cerkwi. Po wojnie systemem gospodarczym naprawiono uszkodzenia i dobudowano kruchtę. Jednak to nie zniszczenia świątyni były najdotkliwszą stratą stanisławowskiej parafii prawosławnej. Po wkroczeniu Armii Czerwonej większość wiernych została przymusowo wysiedlona do ZSRR. Relacje o zdarzeniach niezgodne w szczegółach. Nielicznym z wywiezionych udało się wrócić w późniejszych latach.

Według sprawozdania Warszawskiego Okręgu Dekanalnego w 1951 г. liczyła 120 parafian (ok 20% stanu przedwojennego), a obsługiwał ją ks. protojerej Wsiewołod Łopuchowicz. W wyniku starań warszawskiej hierarchii prawosławnej oraz pozostałych wiernych w roku 1958 parafia została reaktywowana a proboszczem został ks. Włodzimierz Kurpianowicz. W latach 60. nabożeństwa gromadziły w stanisławowskiej cerkwi spore grupy wiernych, przybywających niekiedy z odległych okolic i niekoniecznie związanych z XIX-wiecznym rosyjskim osadnictwem na tych terenach. W kolejnych latach grupa ta systematycznie malała.

Na początku lat 70. wymieniono pokrycie dachu. Prowadzono też drobne prace we wnętrzu. Malejąca parafia nie była w stanie podjąć się poważniejszego remontu.

W 1991 r. na terenie należącym do cerkwi otwarto wzniesiony w latach 80.  Prawosławny Dom Opieki „Betania", którego funkcjonowanie przyczyniło się do poprawy sytuacji parafii – zarówno przez zasilenie jej liczną grupą wiernych, jak i funduszami na renowację świątyni. Zwłaszcza, że miejscowych parafian pozostało zaledwie kilka rodzin.

W ciągu ostatnich 25 lat świątynia została gruntownie wyremontowana. Osuszono i zabezpieczono fundamenty i mury cerkwi, pomalowano elewacje, naprawiono więźbę i wymieniono pokrycie dachu i centralnej kopuły. W 2014 r. dobudowano na narożach małe kopuły, nawiązujące do pierwotnej cerkwi a cały dach został pozłocony. Zmiany zaszły również we wnętrzu. Na pocz. l. 90. XX w. posadzkę pokryto płytkami z terakoty. W trakcie remontu w 2014 r odnaleziono pozostałości pierwotnych fresków. W tymże roku odrestaurowano ikonostas. Odnowioną świątynię konsekrowano w maju 2016 r. Uroczystościom przewodniczył Jego Eminencja Najprzewielebniejszy Sawa Metropolita Warszawy i Całej Polski

W 2018 wskutek wichury zawaliła się wyremontowana w 2001 r. bramka, będąca pozostałością ogrodzenia pierwotnej cerkwi.

W latach 2018-2019 wnętrze cerkwi pokryto freskami autorstwa serbskiego artysty Miloša Mirkovića.

W 2019 r. cerkiew częściowo ogrodzono.

Opis obiektu

Obecna z cerkiew wzniesiona została w miejscu poprzedniej świątyni z cegły pochodzącej z jej rozbiórki. Założona na rzucie kwadratu zajmuje centralną część pierwotnej budowli –jej naroża to pozostawione filary podtrzymujące kopułę. Od zachodu dobudowano do niewielką kruchtę. We wschodniej części wnętrza, za dzielącym je ikonostasem wydzielono po bokach 2 pomieszczenia, pomiędzy którymi znajduje się pseudoabsyda, mieszcząca ołtarz.

Jednokondygnacyjny budynek o bardzo skromnych, otynkowanych elewacjach nakryty został 4-spadowym dachem zwieńczonym cebulastą kopułką z prawosławnym krzyżem. Podczas ostatniego remontu dachu kopułkę umieszczono na tamburze (bębnie), powiększono i zmieniono jej kształt. Dodano również kopułki na tamburach na wszystkich narożach – w założeniu mają one nawiązywać do kształtu pierwotnej cerkwi.

Wszystkie elewacje są 3 dzielne, narożniki zaakcentowane gładkimi lizenami a całość obiega prosty gzyms koronujący. Elewacja frontowa (zachodnia) oraz boczne północna i południowa w górnej części mają po 5 dużych, zamkniętych łukiem pełnym okien. Elewacja frontowa zaakcentowana jest kruchtą zwieńczoną tympanonem o wykroju oślego grzbietu, nad którą znajdują się 3 okna. 2 pozostałe umieszczono na osiach jej bocznych pól.  Rytm okien elewacji bocznych odpowiada dyspozycji wnętrza – po 2 w częściach zachodniej i środkowej (nawa) oraz po 1 we wschodniej. We wschodniej części elewacji północnej znajduje się wejście do zakrystii Elewacja wschodnia ma jedynie wysoko umieszczony niewielki okulus na osi.

Skromna bryła skrywa okazałe wnętrze przekryte w części centralnej pseudosklepieniem a wokół podwieszanymi stropami. Około 1 / 4 długości cerkwi od strony wschodniej oddzielona została neobarokowym, powstałym w poł. XIX w. ikonostasem pochodzącym z nieistniejącej świątyni pw. św. Jerzego w modlińskiej twierdzy. Podzielony na kwatery  rzeźbionymi, złoconymi kolumnami na wydatnych cokołach i zwieńczony  wydatnym gzymsem jednorzędowy ikonostas zawiera ikony: św. Mikołaja, Archanioła Gabriela, Matki Bożej (na lewo od carskich wrót), Chrystusa, Archanioła Michała św. Jerzego Zwycięzcy i św. Aleksandry (na prawo od carskich wrót). W rzeźbionych i złoconych carskich wrotach umieszczono scenę Zwiastowania oraz wizerunki Ewangelistów.  Ponad carskimi wrotami znajduje się ikona Ostatniej Wieczerzy a w zwieńczeniu ikona i krzyż. Ikona patronalna, przedstawiająca św. Aleksandrę Cesarzową i Męczennicę, powstała w ostatnich latach.

Ściany, stropy i pseudosklepienie pokryte są współczesnymi freskami, powtarzającymi tradycyjny schemat ikonograficzny z Chrystusem Pantokratorem w centralnej części, Matką Boską w części ołtarzowej, rzędami świętych i proroków oraz obiegającymi świątynię scenami z Nowego Testamentu, ilustrującymi Historię Zbawienia.

Przed ikonostasem znajdują się pulpity z ikonami oraz – po prawej stronie - malowany krucyfiks.

Zachodnią część wnętrza zajmuje chór muzyczny z metaloplastyczną balustradą, na który wiodą żeliwne kręcone schody.

Na bocznych ścianach zawieszono i ustawiono na półkach kolekcję ikon, w skład której wchodzą zarówno ikony XIX-wieczne pochodzące z poprzedniej cerkwi oraz z cerkwi cmentarnej jak i ofiarowane przez wiernych dzieła współczesne. Katalog zabytków wymienia ikony: Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, Trójcy Św. i Matki Boskiej Smoleńskiej. Z pierwotnej cerkwi pochodzi też przechowywana w zakrystii tablica upamiętniająca wizytę cara Aleksandra III z rodziną w roku 1884.  

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Nieco ograniczona – we wspólnym ogrodzeniu z domem opieki.

Oprac. Agata Kłoczko, NID, Zespół ds. rejestru i ewidencji zabytków, 05.2023 r.