Ich założenie jest ściśle związane z dziejami pobliskiej twierdzy Modlin. Cmentarz forteczny choć zlokalizowany poza ścisłym obrębem Twierdzy był z nią ściśle związany.  Przylegający doń cmentarz parafialny jest dziś świadectwem przetrwania społeczności prawosławnej w okolicach twierdzy Modlin. Dzięki nieregularnemu układowi wyróżnia się on sprzyjającym zadumie, nastrojem.

Historia obiektu

W październiku 1831 r. Rosjanie zajęli broniącą się pod dowództwem gen. Ignacego Ledóchowskiego twierdzę Modlin. Był to jeden z ostatnich epizodów powstania listopadowego. W następnym roku przystąpili do jej gruntownej rozbudowy i modernizacji. Istniała wówczas jedynie Działobitnia Napoleona oraz ziemne wały wewnętrznego pierścienia. Do budowy zatrudniono rosyjską armię oraz sprowadzonych z bliższych i dalszych okolic chłopów. Od 1836 funkcjonowała w twierdzy cerkiew pw. św. Jerzego Zwycięzcy. W 1837 r. podjęto decyzję o zasiedleniu okolic Modlina – przemianowanego w 1834 r na Nowogeorgijewsk - rosyjskimi „włościanami rządowymi”.

Duże nagromadzenie ludności prawosławnej i wysoka ówczesna śmiertelność spowodowały pilną konieczność założenia cmentarza – zapewne już w l. 30. XIX w. Wybrano teren położony pomiędzy twierdzą a największą z założonych osad prawosławnych - Kolonią Aleksandryjską (ob. Stanisławowo).

Początkowo był to cmentarz garnizonowy (forteczny), na którym chowano zmarłych podczas wieloletniej służby żołnierzy. Wielu z nich zapewne zginęło w wypadkach podczas budowy twierdzy.  Po powołaniu cywilnej parafii prawosławnej w Kolonii Aleksandryjskiej teren nieco powiększono w kierunku północno-zachodnim zakładając przynależny do niej cmentarz parafialny. Cały teren (ok. 7 ha) otoczony był wspólnym ogrodzeniem - początkowo drewnianym płotem, a później murem.

W 1852 na cmentarzu garnizonowym wyświęcono niewielką murowaną cerkiew pw. Bogurodzicy Pocieszycielki Strapionych. Źródła mówią również o stróżówce. Nie zachowały się żadne przekazy ikonograficzne, pozwalające określić ich wygląd.

Na przełomie lat 1918-1919 zarówno cmentarze jak i cerkiew zostały ona zdewastowane przez okoliczną ludność. Doszło nawet do profanacji grobów. Całkowicie zniszczono ogrodzenie.  Sprawa była przedmiotem śledztwa policyjnego.  

Wobec uszkodzenia w 1915 r. cerkwi pw. św. Aleksandry we wrześniu 1919 roku wierni starali się o zgodę na odnowienie choćby cerkwi na cmentarzu pisząc, że „obecnie nie ma dachu, okien, podłogi, pieców, drzwi, a ozdoby zewnętrzne są wszystkie zrabowane”

Po 1918 r. cmentarz forteczny przeszedł na własność państwa i praktycznie został zamknięty. W okresie międzywojennym za zgodą dowództwa twierdzy Modlin została rozebrana na cegłę cerkiew cmentarna.

W 2022 rozpoczęto się prace inwentaryzacyjne, realizowane przez Fundację Akcja Kultura i dofinansowane w ramach programu NID Wspólnie dla dziedzictwa. Przeprowadzili je pracownicy i studenci  Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Część cywilna cały czas jest wykorzystywana przez parafię prawosławną.

Opis obiektu

Zlokalizowany przy drodze do Nowego Modlina cmentarz prawosławny składa się z 2 przylegających do siebie i otoczonych wspólnym ogrodzeniem, lecz odrębnych, obecnie rozdzielonych siatką, części – cmentarza fortecznego twierdzy Modlin oraz cmentarza parafialnego cerkwi w Stanisławowie.

Cmentarz forteczny

Cmentarz forteczny stanowiący większą część założenia jest nieczynny. Wejście nań znajduje się po stronie zachodniej - z drogi do Nowego Modlina. Zachowały się relikty bramy. W jego północnej części znajdowała się cerkiew pw. Bogurodzicy Pocieszycielki Strapionych. Zarys jej fundamentów jest widoczny na zdjęciach lotniczych. Teren jest gęsto zarośnięty, bezpiecznie dostępny tylko w niewielkiej części w pobliżu wejścia. Zachowanych jest sporo zdewastowanych nagrobków – część z czytelnymi inskrypcjami w języku rosyjskim. Wiele z nich miało bogate formy rzeźbiarskie i architektoniczne, choć z pewnością nie dotyczyło to całego terenu cmentarza – dziś oglądać można tylko pozostałości części, na której chowano zatrudnionych w twierdzy oficerów oraz członków ich rodzin. Na uwagę zasługują nagrobki – protoprezbitera Joanna Kudrzinskiego, pilota wojskowego porucznika Pawła Iwanowicza Malinnikowa (zginął w wypadku lotniczym w 1912 r.) oraz nastoletniej córki ostatniego rosyjskiego komendanta twierdzy Nadzieżdy Bobyr. W istniejącym stanie nie sposób określić, czy istniał jakiś układ alejek.

Cmentarz parafialny

Cmentarz parafialny jest zdecydowanie mniejszy i zajmuje północno-zachodnią część założenia. Jest on do dziś wykorzystywany przez parafię prawosławną. Brama znajduje się po stronie północnej – od bocznej wiodącej doń drogi. Cmentarz ma układ nieregularny. Na luźno porośniętym drzewami terenie groby historyczne i współczesne rozmieszczone są swobodnie – często w grupach po kilka obok siebie. Nie ma wyznaczonych alejek, a krótki szeregi nagrobków układają się w różnych kierunkach. Może jeszcze jedno ogólne zdanie o starszych nagrobkach – jest ich więcej niż nowych, co wymownie obrazuje dzieje parafii lub coś w tym guście; najwięcej takich z końca XIX i początku XX w.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Dostępne, cmentarz forteczny mocno zarośnięty.

Autor noty: Agata Kłoczko, NID, Zespół ds. rejestru i ewidencji zabytków, 05.2023 r.