Świątynia jest wybitnym przykładem twórczości Tylmana z Gameren, uchodzi za jedno z najwybitniejszych dzieł klasycyzującego baroku. Klasztor swoją historią nierozerwalnie związany jest z dziejami miasta.

Historia

Zespół klasztorny Sakramentek w Warszawie został ufundowany w 1687 r. przez królową Marię Kazimierę d’Arquien, zw. Marysieńką. Było to votum dziękczynne za zwycięstwo męża, króla Jana III Sobieskiego, nad Turkami pod Wiedniem w 1683 roku. Władczyni nabyła w tym celu od stolnika wyszogrodzkiego Adama Kotowskiego i jego małżonki Małgorzaty rezydencję przy Rynku Nowego Miasta, która została przekształcona w zespół kościelno-klasztorny. Adaptacji pałacu na klasztor dokonał w latach 1688-98 projektant pałacu, Tylman z Gameren. Wzniósł także dwa jednokondygnacjowe skrzydła łączące dawny pałac z zakrystią i chórem zakonnym, zamykając wraz z kościołem prostokątny wirydarz. Całkowicie nową budowlą był kościół pod wezwaniem św. Kazimierza, patrona Marii Kazimiery Sobieskiej. 27 czerwca 1688 r. nastąpiło uroczyste przeprowadzenie mniszek z Zamku Królewskiego do nowej siedziby w procesji z udziałem rodziny królewskiej. Budowę rozpoczętą w 1688 r. zakończył, po śmierci Tylmana, Augustyn Locci. Wraz ze śmiercią Jana III w 1696 r. i wyjazdem do Francji fundatorki zakonu, Marii Kazimiery, kończy się pierwszy okres świetności klasztoru. Pozbawiony funduszów podupada na początku XVIII wieku. Zgromadzenie to jednak stało się wkrótce na tyle elitarne, że do klasztoru wstępowały jedynie przedstawicielki możnych rodów. Dzięki ich posagom klasztor znacznie się wzbogacił. W 1740 r. wzniesiono przy wschodniej pierzei Rynku Nowego Miasta, kolejny, późnobarokowy budynek klasztorny ufundowany przez wojewodę nowogrodzkiego, Mikołaja Faustyna Radziwiłła, zapewne w związku z wstąpieniem do klasztoru jego córki. Autorem projektu był włoski architekt Antonio Solari. W historię klasztoru wpisana jest także prowadzona przez Sakramentki działalność edukacyjna. Tu na nauki uczęszczały m.in. Maria Konopnicka i Eliza Orzeszkowa. Po powstaniu styczniowym władze rosyjskie skonfiskowały majątek zakonnic i zabroniły siostrom przyjmowania nowicjuszek. Dopiero po odzyskaniu niepodległości, w latach 30. XX w. przeprowadzono gruntowny remont budynków. W czasie II wojny światowej bombardowania ominęły klasztor, aż do czasu, gdy w sierpniu 1944 r. otwarto w nim szpital wojskowy. Od tego momentu kościół znajdował się pod ostrzałem. W czasie powstania warszawskiego kościół uległ całkowitemu zniszczeniu. Bomby niemieckie zrzucone 31 sierpnia doprowadziły do zawalenia kopuły i sklepień oraz przebiły się do piwnic. Pod murami śmierć poniosło około tysiąc osób, wśród nich ranni powstańcy, ludność cywilna oraz księża i zakonnice. W latach 1945-1958 miała miejsce odbudowa zespołu klasztornego. Projekt w ogromnej części nawiązujący do XVII-wiecznej formy wykonała grupa architektów pod kierunkiem Marii Zachwatowicz.

Opis

Zespół zabudowań klasztornych położony jest pomiędzy Rynkiem Nowego Miasta a skarpą opadającą ku Wiśle. Ujęty jest w formę czworoboku skupionego wokół wydłużonego prostokątnego wirydarza. Kościół z klasztorem powiązany jest prostopadłym skrzydłem przylegającym do południowej ściany prezbiterium. Od strony ul. Starej, poza obrębem głównego czworoboku, znajduje się południowa część skrzydła wschodniego. Na osi kościoła założono ogród, w którym  występuje kwadratowy zarys murowanego pałacu Kotowskich oraz w północno-wschodnim narożu kapliczka z XVIII w., przy krawędzi skarpy umocnionej murem oporowym. Poniżej znajduje się rozległy tarasowy ogród z kamiennymi schodami, ogrodzony ceglanym murem.

Głównym budynkiem założenia jest kościół pw. św. Kazimierza. Wzniesiony został na planie krzyża greckiego z ośmioboczną częścią centralną, którą nakrywa posadowiona na niskim ośmiobocznym tamburze kopuła z latarnią. Zewnętrzne elewacje rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi na wysokich cokołach, dźwigającymi belkowanie i trójkątne frontony. Przyczółki elewacji wschodniej i zachodniej zawierają dekorację w postaci kartuszy herbowych i monogramów fundatorki.

We wnętrzu centralna ośmioboczna część otwarta jest do ramion krzyża wielkimi arkadami w formie łuków triumfalnych. Ich schemat odpowiadał symbolicznemu znaczeniu kościoła, który miał być pomnikiem zwycięstwa wojennego. Płytkie jednoprzęsłowe ramiona krzyża nakryte są sklepieniem kolebkowym. Wschodnie mieści ołtarz główny, południowe i północne: ołtarze boczne, a zachodnie: chór muzyczny oraz dwie spiralne klatki schodowe po obu stronach wejścia. Ściany zdobią pilastry na wysokich cokołach, dźwigające wydatne belkowanie. Wnętrze kościoła w skutek działań wojennych nie zachowało historycznego wystroju. Ołtarz główny i ołtarze boczne zaprojektowane zostały po 1945 r. przez siostrę sakramentkę Michaelę Walicką. Na wschodniej ścianie południowego ramienia krzyża znajduje się zrekonstruowany marmurowy nagrobek Marii Karoliny z Sobieskich księżny de Bouillon, z 1746 r., autorstwa Włocha Lorenzo Mattielliego. Pomnik ma kształt sarkofagu ujętego postacią alegoryczną i puttem, zwieńczonego medalionem z popiersiem zmarłej.

Na uwagę zasługuje również skrzydło zachodnie klasztoru, tworzące zabudowę Rynku Nowego Miasta. jego elewacja frontowa o charakterze pałacowym, zwieńczona jest trójkątnym naczółkiem. W jego centralnym polu znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca Adorację Eucharystii przez anioły, autorstwa Stanisława Jasiewicza z 1947 roku.

Kościół można zwiedzać przed i po nabożeństwach. Klasztor niedostępny – zakon klauzurowy.

oprac. Bartłomiej Modrzewski, OT NID w Warszawie, 21-02-2018r.