W czasach I Rzeczpospolitej odbywały się w niej sejmiki województw poznańskiego i kaliskiego.

Historia

Miasto królewskie Środa Wielkopolska lokowane zostało od podstaw (na tzw. surowym korzeniu) między 1253 a 1281 rokiem na prawie magdeburskim lub jego odmianie określanej jako prawo średzkie.

Pierwotny kościół został wzniesiony z drewna na pn. od głównego rynku miasta. Po raz pierwszy został wymieniony pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny już w 1281 roku. W latach 1423-1428 na jego miejscu wzniesiona została, staraniem kanonika poznańskiego Bartłomieja i z fundacji króla Władysława Jagiełły, nowa, murowana fara, której niebawem nadano rangę kolegiaty. Na przełomie XV i XVI w. jednonawowa świątynia z prezbiterium została powiększona poprzez dobudowę naw bocznych oraz podwyższenie wieży. Ponadto nakryto wówczas nawy sklepieniami oraz przedłużono prezbiterium. Na początku XVI w. do prezbiterium dobudowana została od pn. kaplica Pampowskich, przebudowana później na zakrystię. W poł. XVI w. zwieńczenie wieży ozdobiono renesansową attyką. W latach 1598-1602 z fundacji wojewody poznańskiego Hieronima Gostomskiego od pd. do nawy głównej dobudowana została kaplica Świętej Trójcy. Kolegiata była remontowana i odnawiana w latach 1869 (nawy boczne), 1891-1892 (wnętrza) oraz 1929-1932 (m.in. kaplica Gostomskich oraz polichromie Stanisława Smoguleckiego). W 1908 r. pożar zniszczył chór muzyczny oraz część wyposażenia. Budynki dzwonnicy-bramy, organistówki oraz ogrodzenie kościoła z druga bramą usytuowaną w jego wschodniej części wzniesione zostały w 1869 roku. We wnętrzu i na terenie przykościelnym kolegiaty średzkiej od 1419 r. do upadku Rzeczpospolitej odbywały się sejmiki ziemskie dla województw poznańskiego i kaliskiego. 28-29 czerwca 1939 r. odbył się Środzie zjazd katolicki archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, w którym uczestniczyły najwyższe władze kościelne z prymasem Augustem Hlondem na czele oraz ponad sześć tysięcy wiernych z całej Polski. W czasie II wojny światowej Niemcy zrabowali z kościoła złotą patenę oraz kielich z 1370 r., lichtarze oraz dwadzieścia jeden figur drewnianych z przełomu XV i XVI wieku. Ponadto uszkodzili dębowe stalle kanonickie z XVI wieku.

Opis

Kolegiata jest świątynią murowaną z cegły w układzie polskim, orientowaną. Do trójnawowego, złożonego z trzech przęseł korpusu głównego, wzniesionego na rzucie kwadratu, przylega niższe i węższe, wielobocznie zamknięte prezbiterium. Od pn. do prezbiterium przylega zakrystia — wykształcona z dawnej kaplicy św. Marii Magdaleny, ufundowanej przez rodzinę Pampowskich i wyposażonej przez rodzinę Grzymułtowskich. Z kolei od pd. do prezbiterium przylega kaplica św. Trójcy ufundowana przez Hieronima Gostomskiego. Od zach. do nawy przylega czworoboczna sześciokondygnacjowa wieża z kruchtą w przyziemiu, do której prowadzi ostrołukowy portal z profilowanej cegły, zwieńczona odnowioną w 1836 i zrekonstruowaną w 1926 r. renesansową attyką w formie łączonych łukami sterczynek. Nawa główna i prezbiterium nakryte są dachami dwuspadowymi, natomiast nawy boczne i zakrystia — pulpitowymi. Nad wsch. szczytem nawy głównej wznosi się niewielka murowana wieżyczka na sygnaturkę. Zewnętrzne ściany kolegiaty opięte są trój- i dwuuskokowymi szkarpami, na ścianach nawy tzw. szkarpami wciągniętymi — skutymi w ich dolnych partiach na skutek dobudowy naw bocznych. Szczyty nawy głównej ozdobione są ostrołukowymi i półkolistymi blendami, natomiast jej otwory okienne są niewielkie — ich dolne partie zostały zamurowane w czasie dobudowy naw bocznych.

Renesansowa kaplica Gostomskich z kryptą grobową została wzniesiona na planie ośmioboku i nakryta kopułą, nad która wznosi się wieżyczka z latarnią zwieńczona ośmiobocznym hełmem i krzyżem. Od strony wnętrza kościoła zamyka ją renesansowy portal z kratą z brązu wykonaną w 1598 r. przez Krzysztofa Oldendorfa z Gdańska. W kaplicy znajdują się późnorenesansowy ołtarz wczesnobarokowy nagrobek Anny z Ostrorogów Sieniawskiej (zm. 1584) i Urszuli Gostomskiej oraz dziecięcy nagrobek Zygmunta Stadnickiego. Portal, ołtarz oraz nagrobki wykonane zostały ok. 1600 r. z brązowego i różowego marmuru kieleckiego.

Wnętrze kościoła w nawach nakryte jest sklepieniami gwiaździstymi, natomiast prezbiterium — krzyżowo-żebrowym. Nawę główną od bocznych wydzielają niskie ostrołukowe arkady. Profilowaną belkę łuku tęczowego zdobi rzeźbiona Grupa Ukrzyżowania z pocz. XVI wieku.

Bogate wyposażenie wnętrza stanowią m. in. zrekonstruowany w 1932 r. późnorenesansowy ołtarz główny, dwa późnobarokowe ołtarze usytuowane po bokach tęczy, rokokowe ołtarze w nawach bocznych, wczesnobarokowa ambona oraz późnogotyckie stalle kanonickie z lat 1519-1522 fundowane przez bpa Jana Lubrańskiego, zdobione inskrypcją fundacyjną i herbem Godziemba. Ponadto na uwagę zasługują wczesnorenesansowe płaskorzeźby z piaskowca, pierwotnie zdobiące sakramentarium, umieszczone nad wejściami w zach. ścianach naw bocznych: z hieratycznymi przedstawieniami Boga Ojca w nawie pd. oraz Ducha Świętego w nawie północnej. Ponadto w pd. zach. narożniku kościoła wmurowana została, przeniesiona tu z dawnej kaplicy rodowej, płyta nagrobna starosty generalnego wielkopolskiego Ambrożego Pampowskiego (zm. 1510)

Usytuowana na pd. zach. od kościoła murowana z cegły i wzniesiona na planie prostokąta dzwonnica nawiązuje formą do średniowiecznych bram miejskich. Została ona wpisana w murowane z cegły oraz kamienia, neogotyckie ogrodzenie. Oprócz dzwonnicy-bramy na teren zadrzewionego otoczenia kościoła prowadzi położona obok niej furtka oraz druga ozdobna brama z furtkami usytuowana w jego pn. zach. części ogrodzenia. Budowle te wraz z usytuowaną na zach. od kościoła organistówką stanowią jednolity zespół pod względem formy, materiału i stylu.

Kościół dostępny dla zwiedzających z zewnątrz. Msze Św. w niedziele: godz. 7.00, godz. 8.30, godz. 10.00, godz. 11.30 - dziecięca, godz. 12.30, godz. 17.00 - młodzieżowa, godz. 19.00; w dni powszednie: godz. 6.30, godz. 7.00, godz. 8.00, godz. 18.30.

oprac. Tomasz Łuczak, 20-12-2015 r.