Historia

W średniowieczu Siemczyno wchodziło w skład posiadłości zakonu templariuszy, następnie joannitów mających siedzibę na zamku w Drahimiu. Obok Siemczyna biegła granica pomiędzy Polską, Brandenburgią i Księstwem Zachodniopomorskim. Obszar ten był powodem częstych konfliktów zbrojnych pomiędzy wspomnianymi wyżej państwami. Po przyłączeniu ziem klasztornych do Królestwa Polskiego w 1438 r., przekształcono je w starostwo niegrodowe (królewszczyznę) z siedzibą na zamku w Drahimiu. W 1668 r. starostwo oddane zostało w zastaw Brandenburgi. Wielki Elektor Fryderyk Wilhelm zaprowadził nowoczesną administrację państwową, jednak pewną formalną autonomię obszar zachował do pierwszego rozbioru Polski w 1772 r. Siemczyno położone było przy wschodniej granicy dawnego starostwa drahimskiego i częściowo należało do rodu von der Goltz, których osadzili tutaj Joannici. Ok. 1554 r. stało się główną siedzibą rodu. Mimo, iż Goltzowie z okolic Drahimia od XV do XVII w. byli poddanymi króla polskiego, bardziej związani pozostawali z kręgiem szlachty pomorskiej niż polskiej. W XV i XVI w., wraz z innymi przedstawicielami pomorskiej szlachty, uczestniczyli w rozbojach, napadając na kupców przemierzających Pomorze oraz Nową Marchię. Akcja zbrojna księcia pomorskiego Jerzego I w 1531 r. ukróciła ten proceder. W XVII w. przedstawiciele rodu Goltzów pięli się w górę w wojsku brandenburskim oraz saskim. W 1678 r. w Wiedniu cesarz potwierdził Joachimowi Rüdigerowi von der Goltz tytuł szlachecki oraz mianował go baronem Rzeszy (Reichsfreiherr). W 1691 r. tytuł ten potwierdził elektor brandenburski Fryderyk III (późniejszy król pruski Fryderyk I). W XVI i XVII w. Goltzowie toczyli poważne spory własnościowe ze starostami drahimskimi oraz rodem von Borcke z nowomarchijskiego Złocieńca, kończące się niekiedy akcjami zbrojnymi.

W 2. połowie XVII w. Siemczyno staje się główną siedzibą rodu von der Goltz. Wygląd oraz dokładna lokalizacja ówczesnego dworu pozostają nieznane. Wiadomo, że siedziby dworskie w XVI w. i 1. poł. XVII w. były malowniczymi, często nieregularnymi zespołami ryglowych budynków mieszkalnych oraz gospodarczych o obronnym jeszcze charakterze. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, iż siedziba Goltzów wyglądała podobnie. Reliktem dawnego siedemnastowiecznego założenia dworskiego jest zapewne nieregularny układ zabudowań gospodarczych z bramą przejazdową od ulicy (budynki wybudowano w XIX w.). Na jednym z budynków widnieje kamień z datą MDLXXXVI.  Do dziś uwagę wzbudza szereg stawów, które pierwotnie zapewne były częścią bliżej nieokreślonego systemu obronnego. Według regionalnego historyka Fritza Bahra budynek mieszkalny mógł być w XVI w. ryglowy, natomiast murowany ok. 1640 r. Jako ciekawostkę można podać, że na obrazie przedstawiającym Berndta Henninga von Goltz z początku XVIII w., ukazane zostało Siemczyno wraz z ówczesnym dworem. Widok ten jest raczej symboliczny niż realistyczny. Malowidło przedstawia jednak duży zespół o zamkowym i obronnym jeszcze charakterze.

Dzisiejszy pałac ufundował w latach 1722-1728 Henning Berndt von der Goltz. Służył on w polskim wojsku w randze rotmistrza, co nie było czymś niezwykłym, gdyż szeregi polskiej armii zasilali w tym okresie liczni przedstawiciele rodów szlacheckich z terytorium Pomorza Zachodniego. Dla tutejszej szlachty, gospodarzącej na bardzo nieurodzajnej ziemi, rzemiosło wojenne pozostawało - aż do reform fryderycjańskich - drugim źródłem utrzymania. Rezydencję w Siemczynie wzniesiono w formach baroku klasycyzującego, typowego dla architektury państwa pruskiego. Część Siemczyna należała w tym czasie już do pruskiej domeny państwowej w Drahimiu. Panowanie króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I jest okresem narodzin nowoczesnej administracji budowlanej oraz dużego ożywienia budowlanego.

Powstały w latach 20. XVIII w. barokowy zespół rezydencjonalny utrzymany był w typie pałaców francuskich entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem), co było ogólną zasadą wszystkich europejskich siedzib szlacheckich w tym czasie. Zespół w Siemczynie miał osiowy i symetryczny układ. W części środkowej usytuowany był pałac poprzedzony oficynami oraz reprezentacyjnym podjazdem. Za rezydencją rozciągał się geometryczny ogród, z poprzecznie położonym stawem na osi. Ogród zdobiły prawdopodobnie fontanny, po których zachował się częściowo system ceglanych, podziemnych kanałów, w których biegły drewniane rury. Identyczne kanały, będące częścią wodociągu z lat 1729-1732 zachowały się w Szczecinie na Placu Orła Białego. Sam pałac założony został na planie prostokąta z niewielkimi ryzalitami bocznymi od strony ogrodu. Piętrowy budynek nakryto dachem mansardowym. Elewacje podzielono poziomo gzymsami oraz opięto boniowanymi lizenami w wielkim porządku. Wewnątrz powstała reprezentacyjna sień wejściowa z okazałymi schodami trójbiegowymi, w typie „cesarskich” oraz okazały salon ogrodowy, którego wystrój częściowo zachował się w postaci narożnej niszy z konchą i kominkiem. W piwnicy znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, prawdopodobnie stajnia. Ponieważ formy architektoniczne oraz rzut rezydencji siemczyńskiej są bardzo podobne do pałacu w Stolcu pod Szczecinem oraz innych zachodniopomorskich barokowych rezydencji, można przyjąć, iż obie budowle mogły być zaprojektowane przez pruskiego urzędnika budowlanego tzw. Landbaumeistra. Sposób dekoracji elewacji oraz ukształtowanie bryły obu rezydencji utrzymane są w stylistyce charakterystycznej dla ówczesnej pruskiej architektury państwowej, reprezentowanej np. przez ratusz w Prenzlau z lat 20. XVIII w., tzw. dom poprawy w Szczecinie przy ul. Św. Ducha z lat 1724-1726 (nie zachowany), czy budynki twierdzy szczecińskiej również z lat 20. XVIII w. Synowie Henninga Berndta von der Goltza pięli się w górę w wojsku pruskim, gdzie zajmowali wysokie stanowiska. Po śmierci generała Georga Konrada von der Goltza (w 1747 r.), odznaczonego orderem Pour le Merite, mowę pogrzebową wygłosił sam król Fryderyk II Wielki. Georg Konrad był nie tylko wysokim oficerem, ale również członkiem honorowym Królewskiej Akademii Nauk w Berlinie (Königliche Akademie der Wissenschaften in Berlin). Georg Konrad przedstawiony został w 1851 r. na płaskorzeźbie zdobiącej cokół znanego pomnika konnego Fryderyka Wielkiego w Berlinie.

W 1746 r. oraz 1751 r. Siemczyno odwiedził margrabia Brandenburg-Schwedt Friedrich Wilhelm von Hohenzollern (boczna linia), który utrzymywał przyjacielskie kontakty z Joachimem Kasimirem von der Goltz. W 1758 r. i 1762 r. Siemczyno znalazło się ponownie na trasie przemarszu wojsk rosyjskich oraz pruskich. W dworze kwaterowali na przemian oficerowie rosyjscy oraz pruscy.

W 1793 r. majątek w Siemczynie staje się własnością rodu von Arnim. Heinrich August von Arnim powiększył rezydencję od południa o okazałą dobudówkę (skrzydło), utrzymaną w formach barokowo-manierystycznych, jak na swój czas oryginalnych, a nawet niezwykłych. Elewację nowego skrzydła, nakrytego dachem dwuspadowym z naczółkiem, opięto szeregiem pilastrów w wielkim porządku. Pilastry zaakcentowano niszami oraz dekoracją ornamentalną o manierystycznym charakterze. W skrzydle południowym znalazły się sypialnie oraz pokoje gościnne. Ok. 1796 r. zmodernizowano również korpus główny. W tym czasie zapewne powstały iluzjonistyczne malowidła na suficie salonu ogrodowego. Imitowały one wnętrze świątyni, nakrytej stropem kasetonowym z przezroczem wydzielonym galerią z balustradą. Głównym tematem malowideł było przedstawienie rydwanu Apolla, unoszącego się wysoko nad galerią. Ściany zdobiły tekstylne obicia, których wygląd jest obecnie nieznany.

W 1807 r. wojska francuskie splądrowały pałac w Siemczynie. Według regionalnego historyka Fritza Bahra siekierami i toporami porąbano mahoniowe meble inkrustowane szylkretem oraz mosiądzem. Rozbito cenną porcelanę, zniszczono drogie instrumenty muzyczne takie jak fortepian, wiolonczele oraz flety. Zerwano tapety i pochlapano atramentem malatury ścienne. Nie oszczędzono nawet kołder i poduszek. Podążający za francuzami polscy maruderzy ograbili i zniszczyli bogatą bibliotekę pałacową. Okres napoleoński był katastrofą gospodarczą dla pruskiej (w tym brandenburskiej i pomorskiej) szlachty. Blokada kontynentalna oraz kontrybucje doprowadziły wiele rodzin szlacheckich na skraj bankructwa. Świadectwem tych czasów jest prawdopodobnie kominek z wizerunkiem psa, usytuowany w jednej z sal. Powstał on prawdopodobnie na początku XIX w. W porównaniu z pozostałymi elementami wyposażenia kominek ma bardziej prymitywny i ludowy charakter, Możliwe, że został wykonany przez taniego miejscowego rzemieślnika z Czaplinka lub Złocieńca.

W 2 ćw. XIX w. dobudowano do pałacu (od północy) kolejne skrzydło. W parterowej budowli nakrytej dwuspadowym dachem naczółkowym ulokowano pomieszczenia gospodarcze. Zapewne w tym czasie na połaci dachu korpusu głównego dodano charakterystyczne lukarny „powiekowe” oraz dokonano częściowej przebudowy wnętrz. Kolejne ich modernizacje datować można na 4 ćw. XIX w. lub początku XX w. W tym czasie założono między innymi zachowane do dzisiaj sztukaterie na suficie.

W XIX w. rozbudowano zespół folwarczny oraz założono park krajobrazowy. Jednak nieregularny układ przestrzenny zespołu dziewiętnastowiecznych budynków gospodarczych, z bramą przejazdową pośrodku, jest prawdopodobnie reliktem dużo starszego założenia. Dawny ogród barokowy stał się częścią pałacowego parku, w którym do dzisiaj przetrwała część starych alei grabowych.

Siemczyno pozostawało własnością Arnimów do 1895 r., później przechodziło z rąk do rąk. W latach 1907-1945 posiadłość należała do rodu von Bredow. Po 1945 r. w pałacu mieścił się przez pewien czas szpital wojskowy. W 1947 r. dawna rezydencja szlachecka służyła jako przejściowa kwatera dla przesiedleńców z akcji „Wisła”. W 1950 r. w pałacu otwarto szkołę podstawową. W latach 1959-1960 w budynku przeprowadzono gruntowny remont, w trakcie którego zamalowano istniejące jeszcze w tym czasie malatury sali ogrodowej. Prawdopodobnie zniszczono lub zatynkowano również dekorację okapu kominka. W latach 1959-1988 w pałacu czynna była szkoła, a w czasie wakacji ośrodek kolonijny. W 1990 r. pałac sprzedano prywatnemu właścicielowi. Od 1999 r. zabytek należy do kolejnych właścicieli prywatnych, którzy przejęli także podwórze gospodarcze oraz park. Pałac został zabezpieczony, a park uporządkowany. W wyremontowanych budynkach pofolwarcznych otwarto centrum hotelowo-konferencyjne. Po 2015 r. rozpoczęto kompleksowy remont pałacu (dachy, więźba, stropy, piwnice, sień główna i salon) oraz adaptację wnętrz na cele muzealne: Interaktywne Muzeum Baroku i Uniwersalium Rzemiosł Różnych. Z inicjatywy właścicieli pałacu, w 2004 r. powołano Henrykowskie Stowarzyszenie w Siemczynie, którego celem jest ratowanie i promocja kultury regionu. Na terenie zespołu pałacowo-folwarcznego organizowane są liczne imprezy kulturalne oraz konferencje naukowe. Od 2013 r. wydawane jest między innymi czasopismo „Zeszyty Siemczyńsko-Henrykowskie”.

Opis

Zespół rezydencjonalny w Siemczynie położony jest w środkowej części wsi, w zakolu głównej drogi wiejskiej. W niedalekim sąsiedztwie, po zachodniej stronie, znajduje się XIX-wieczny kościół z dawną (z 1699 r.) kaplicą von Goltzów. Usytuowane wzdłuż drogi założenie rezydencjonalne składa się z części pałacowo-parkowej od południa oraz gospodarczej (folwarcznej) od północy. Na terenie dawnego folwarku wyodrębniają się dwie grupy budynków, które są zróżnicowane pod względem kompozycyjnym: zwarta zabudowa, o nieregularnym układzie z bramą przejazdową pośrodku – po stronie północno-zachodniej oraz wolnostojące budynki, tworzące regularny układ – po stronie północno-wschodniej. Pomiędzy budynkami folwarcznymi usytuowany jest duży staw. W skład zespołu pałacowego wchodzą: pałac – w części środkowej, dwie oficyny po bokach, reprezentacyjny podjazd – od zachodu oraz park – od wschodu i południa. W parku, na osi pałacu, rozciąga się duża polana z prostokątnym stawem. Niewielki owalny staw położony jest po północnej stronie pałacu. Na terenie parku zachowały się aleje grabowe i lipowe z XVIII i XIX w.

Pałac założony został na planie prostokąta z dużą dobudówką (z końca XVIII w.) od południa oraz niewielkim skrzydłem bocznym (z 2. ćw. XIX w.) od północy. Do wschodniej (ogrodowej) elewacji korpusu głównego przylegają po bokach dwa ryzality. Cały budynek jest podpiwniczony. Bryłę pałacu tworzą: piętrowy korpus główny nakryty wysokim dachem mansardowym, piętrowe skrzydło południowe oraz parterowa przybudówka północna. Oba budynki nakryte dwuspadowymi dachami z naczółkami.

Pałac jest budynkiem murowanym. Elewacje piwnic skrzydła północnego obłożono okładziną z łamanego kamienia o gładkim licu i niedokładnie opracowanych powierzchniach stycznych. Pomieszczenia piwnicy nakryto sklepieniami: krzyżowym - w korpusie głównym, kolebkowym - w dobudówce i skrzydle bocznym.

Więźba dachowa oryginalna, z czasów budowy korpusu i skrzydeł. W obrębie korpusu dwupoziomowa o konstrukcji krokwiowo-jętkowej, z ramami stolcowo-płatwiowymi oraz zachowanymi ciesielskimi znakami montażowymi.

Elewacje barokowego korpusu głównego podzielono gzymsami oraz opięto boniowanymi lizenami w wielkim porządku. Pośrodku fasady usytuowany jest ryzalit pozorny, zwieńczony trójkątnym szczytem. Elewacje skrzydła południowego opięto na wysokości dwóch kondygnacji szeregiem pilastrów, zaakcentowanych niszami oraz dekoracją ornamentalną o barokowo-manierystycznym charakterze. Naroża północnego skrzydła podkreślono boniowanymi lizenami, a strefę cokołową boniami. Wszystkie elewacje przepruto oknami prostokątnymi, jedynie w szczytach skrzydła bocznego znajdują się otwory zamknięte łukami pełnymi.

Wnętrza pałacu, w korpusie głównym i dobudówce północnej, mają dwutraktowy układ, a w skrzydle południowym półtoratraktowy z korytarzem. Pomieszczenia połączone są amfiladowo. Na osi środkowej korpusu usytuowana jest sień wejściowa - od frontu oraz salon ogrodowy - od strony parku (wschodu). Najbardziej reprezentacyjny charakter wśród pomieszczeń pałacowych ma obecnie sień wejściowa. Założone na osi środkowej okazałe schody trójbiegowe typu „cesarskiego” oparto na dużych pełnołukowych arkadach. Filary arkad akcentują potężne pilastry w wielkim porządku. Na osi schodów znajdują się drzwi, o bogato zdobionym obramieniu, prowadzące do salonu ogrodowego. Na uwagę zasługuje drewniana, rzeźbiona balustrada w formie plecionki oraz odtworzone posągi legionistów przy biegach schodowych. W salonie ogrodowym (niegdyś najpiękniejszym pomieszczeniu całego pałacu) zachowała się jedynie konchowo zamknięta nisza oraz dolna, paleniskowa część barokowego kominka. Wnętrze salonu po remoncie, z odtworzoną (stylizowaną) malaturą iluzjonistyczną i rydwanem Apolla na suficie. W jednym z pomieszczeń w skrzydle południowym zachowały się sztukaterie z końca XIX w. lub początku XX w. Z dawnego wyposażenia pałacu przetrwały ponadto dwa kominki. Jeden z nich, pochodzący prawdopodobnie z początku XIX w. zdobi płaskorzeźba przedstawiająca psa. Obok widnieje łaciński cytat z dzieła Arystofanesa: Latratu fures excepi, mutus amantes; Sic placui domino, sic placui dominae. Co znaczy: Szczekaniem przeganiałem złodziei, ciszą sprzyjałem kochankom, jedno było miłe panu, drugie pani. Drugi kominek złożony został z zabytkowych osiemnastowiecznych kafli piecowych.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Własnością prywatna. Obiekt dostępny z zewnątrz przez cały rok, wewnątrz funkcjonuje muzeum, otwarte od wtorku do niedzieli (godz. 11.00-17.00).

Autor noty: Radosław Walkiewicz, aktualizacja Waldemar Witek, 21.05.2015, aktualizacja 21.03.2024.