Wzniesiona została w stylu renesansowym. Stanowi materialny dokument najstarszej zabudowy miasta i istotny element jego układu przestrzennego.

Historia

Na początku XVII w. (ok. 1610 r.) wybudowano Synagogę, prawdopodobnie na miejscu wcześniejszej, drewnianej, służącej Żydom osiadłym w 1 poł. XVI w. Synagoga staromiejska w czasie budowy fortyfikacji miejskich przez Mikołaja Spytka Ligęzę znalazła się w obrębie narożnej bastei lub bastionu i służyła także jako punkt gromadzenia załogi zobowiązanej do obrony miasta oraz do przechowywania broni i amunicji. Budynek synagogi wkrótce po wybudowaniu został zniszczony w czasie najazdu księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, którego wojska połączone z Kozakami splądrowały, a następnie spaliły miasto. Ponowne zniszczenia nastąpiły w czasie najazdu tatarskiego w 1672 r. oraz w czasie pożaru miasta w 1698 r. Po pożarze synagoga otrzymała nowy dach, kryty dachówką karpiówką. Na planie Karola Henryka Wiedemanna z 1762 r. pokazana jest bryła budynku synagogi z tego czasu - na rzucie zbliżonym do kwadratu, przykrytą dachem o formie stożkowej - brogowym z niższymi przybudówkami, krytymi dachami pulpitowymi z basztą w pd.-zach. narożniku, która pełniła funkcję komunikacyjną (klatka schodowa na strych i do lochu oraz więzienie. Po 1842 r. zmieniono pokrycie dachu z dachówki na blachę, obniżono jego spadek i formę na dwuspadowy z kalenicą na osi wsch.-zach. W latach 1905-1906 synagoga została rozbudowana (nadbudowano zach. babiniec) wg projektu Zygmunta Hendla. W czasie okupacji po wysiedleniu Żydów w lecie 1942 r. w synagodze urządzono skład zrabowanych mebli. Synagoga została zdewastowana, na skutek czego w 1945 r, zawaliły się sklepienia i w kolejnych latach konstrukcja dachu. Z powodu niszczejącego obiektu i braku zainteresowania ze strony Kongregacji Żydowskiej w 1954 r. zadecydowano, że po remoncie i adaptacji synagogę przejmie Archiwum Państwowe. Remont ukończono w 1959 roku. W 1999 r. synagoga stała się ponownie własnością Gminy Żydowskiej w Krakowie w użytkowaniu Archiwum Państwowego.

Opis

Synagoga usytuowana jest we wschodniej części Starego Miasta, od zach. przylega do ulicy Bożniczej. Budowla reprezentuje typ 5-polowej synagogi polskiej. Budynek oparty na rzucie zbliżonym do kwadratu, oszkarpowany w narożach i pośrodku ścian, w północno-zachodnim narożu synagogi wieża wtopiona w szkarpę wychodzącą poza obrys budynku. Od południa przylega wąska, prostokątna przybudówka. Budynek piętrowy, częściowo podpiwniczony. Dach nad głównym korpusem synagogi dwuspadowy, przyczółkowy, kryty blachą, wysoki, stromy. Nad prostokątną dobudówką od południa 3 odrębne dachy trójspadowe. W poziomie piętra przybudówka połączona jest przewiązką z budynkiem Archiwum przy ul. Mickiewicza. Okrągła wieża przykryta jest dachem stożkowym. Konstrukcja murowa z kamienia łamanego i cegły. Mury obwodowe o grubości ok. 160 cm. Dachy kryte blachą miedzianą. Dach wieżyczki gontem.

Elewacje od południowa i zachodnia otynkowane. Pozostałe 2 elewacje wykończone kamieniem, z niewielką ilością cegieł, rozmieszczonych nierównomiernie w ścianie. Wieżyczka otynkowana, oszkarpowanie poniżej ceglane. Elewacje zwieńczone wydatnym gzymsem koronującym. W elewacji pd. drzwi wejściowe, ujęte dekoracyjnym obramieniem. Przybudówkę dołem obiega odsadzka w formie wydatnego półwałka. Nad dachami prostokątnej dobudówki dwie podłużne lukarny, każda z 3 małymi oknami. Elewacja wschodnia z dwoma oknami prostokątnymi zamkniętymi łukiem pełnym. Powyżej szczyt z przyczółkiem odeskowany w jodełkę. Pośrodku przyczółka znajduje się niewielka lukarna. Elewacja zachodnia analogiczna do elewacji wsch., dodatkowo w narożniku północno-zachodnia z okrągłą wieżą. Elewacja północna z 4 oknami prostokątnymi zamkniętymi półkoliście. Wnętrza zupełnie przekształcone, pozbawione pierwotnego układu i wystroju.

Obiekt niedostępny dla zwiedzających (Archiwum Państwowe).

Oprac. Mieczysław Kuś, 10.12.2014 r.