Stanowi źródło badań w kontekście rozplanowania, bryły, wystroju architektonicznego, kamiennego i malarskiego bóżnic. Jest ważnym nośnikiem wartości niematerialnych, miejscem duchowych i kulturowych sentymentów społeczności przybywającej celowo do Dukli, szukającej swoich korzeni i tożsamości.

Historia

Dukla położona na dawnym szlaku handlowym z Polski na Węgry i dalej na Bałkany, słynąca z handlu winem, świętości Jana z Dukli, znakomitej rzeźby rokokowej szkoły lwowskiej, prężnej działalności Mniszchów - właścicieli miasteczka od XVIII w., wyróżnia się dodatkowo cennymi zabytkami dziedzictwa kulturowego społeczności żydowskiej. Żydzi stanowili w XIX w. 84,2 % ogółu mieszkańców miasteczka, co wynosiło w owym czasie największy procent wyznawców religii mojżeszowej pośród miast na terenie obecnego województwa podkarpackiego.  Synagoga (obecnie ruina) zbudowana została z kamienia i cegły w 1758 r., w miejscu poprzedniej świątyni, drewnianej. Budynek z wejściem od strony zach. wybudowano na rzucie zbliżonym do kwadratu, z przybudówkami mieszczącymi przedsionek, bibliotekę i skład na paramenty przy elewacji pn. oraz salę dla kobiet (babiniec) przy elewacji zach. Na podstawie dokumentacji konserwatorskich oraz literatury wiadomo, że przybudówki były parterowe, kryte dachami dwuspadowymi, natomiast przewyższająca je znacznie sala modlitw dachem czterospadowym. Jej ściany we wnętrzu zdobiły barwne malowidła iluzjonistyczne. Na ścianie wschodniej znajdował się tradycyjnie aron ha-kodesz. Centralne miejsce zajmowała bima w formie baldachimu wyniesionego o kilka stopni, wspartego na czterech potężnych filarach, stanowiąca równocześnie podporę dla sklepienia. Od każdego jej naroża przerzucone były ku ścianom gurty, tworzące dziewięciopolowy układ sali (taki układ sklepienia był rozpowszechniony w budownictwie synagogalnym na wsch. i pd. ziemiach Rzeczypospolitej od XVI w.). Do synagogi prowadził kamienny portal w formie arkady wspartej na dwóch pilastrach o kostkowych głowicach, z rokokowym kartuszem w kluczu. Synagoga spaliła się w 1940 r. Po II wojnie światowej użytkownikiem była Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”. Obiekt pełnił funkcje magazynowe. Z uwagi na postępującą destrukcję w 1957 r. wykonano prace zabezpieczające, skutkujące wzmocnieniem konstrukcyjnym i  strukturalnym. W 1989 r. ruinę synagogi objęto ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków.

Opis

Synagoga usytuowana jest przy ul. Cergowskiej wychodzącej z pd.-wsch. narożnika rynku i skręcającej na wsch. w kierunku przeprawy na rzece Jasiołce. Z bożnicy zachowały się tylko ściany obwodowe na planie zbliżonym do kwadratu. Wzniesiona została z otoczaków rzecznych, kamienia łamanego, uzupełnianego cegłą, pierwotnie otynkowana. Na kamiennych elewacjach widoczne są ślady po pilastrach pomiędzy którymi znajdują się wysokie otwory okienne. Na osi elewacji pd. zachował się kamienny portal w formie arkady z kluczem na kształt kartusza. W przyziemiu elewacji zach. znajduje się rząd siedmiu okien otwartych pierwotnie na babiniec.  Nad nimi, podobnie jak w elewacji pd., otwory po belkach stropowych przybudówek. W narożniku pd.-zach. fragment ściany z babińca.

W wnętrzu u szczytu ścian zachowały się fragmenty ceglanych pendentywów podtrzymujących pierwotnie sklepienie, na ścianie wsch. wnęka na aron ha-kodesz i fragmenty tynków z reliktami dekoracji malarskich, na ścianie pd., w bezpośrednim sąsiedztwie wejścia, wnęka po skarbonie.

Zabytek dostępny z zewnątrz.

Oprac. dr Jadwiga Stęchły, OT NID w Rzeszowie, 10-01-2019 r.