ruiny Zamku Tenczyn - Zabytek.pl
Adres
Rudno
Lokalizacja
woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Krzeszowice - obszar wiejski
Toporczycy, piszący się z Morawicy, byli możnym rodem, konsekwentnie wspierającym władzę ostatnich Piastów. Około 1350 Andrzej, syn Nawoja z Morawicy, pełniący w latach 1329-68 urzędy, m.in. kasztelana wiślickiego (1340-47), podkomorzego krakowskiego (1347-63) i wojewody krakowskiego (1363-68), zbudował na gruntach wsi Rudno, zamek nazwany Tenczynem. Można przypuszczać, że już jego ojciec, wojewoda sandomierski (1317-20) i kasztelan krakowski (1320-31) rozpoczął budowę ufortyfikowanej siedziby, a syn ukończył inwestycję. Na polecenie Nawoja zaczęto bowiem w 1319 karczować las, zwany Tęczynem. Ich potomkowie musieli być dumni z rodowej siedziby, skoro z czasem przyjęli wywodzące się od zamku nazwisko Tęczyński. Pierwotny zamek wzniesiono na kulminacji wzgórza, na obrzeżu dawnego krateru wulkanicznego; od północy wnętrze ochraniał łukowato biegnący odcinek muru. Elementem gotyckiego układu obronnego była też wieża obronna, zwana w inwentarzu z r. 1553 Dorotą. Wokół niej, w części południowo-wschodniej, skupiono budowle mieszkalne wraz z kaplicą. Z powodu braku badań archeologicznych początki obronnej rezydencji nie zostały do końca wyjaśnione, m.in. nie wiemy, którędy wiódł wjazd do zamku. Zamek, pełniący funkcję obronnej rezydencji i centrum administracyjnego rozległego klucza majątkowego, był wielokrotnie wspominany w średniowiecznych dokumentach. Po raz pierwszy określenie castrum spotykamy w 1402, jednakże już od 1400 są poświadczeni burgrabiowie zarządzający zamkiem. Pierwsze wiadomości o kaplicy zawiera dokument z 1404. W XV w. założenie podzielono na dwa człony: zamek górny i dolny, wymurowano wieżę bramną, poszerzono ku południowi skrzydło północno-wschodnie, przez dostawienie zapewne trzykondygnacyjnej budowli o rzucie prostokąta i dwuosiowym układzie wnętrza. Na zamku Władysław Jagiełło umieścił część rycerzy krzyżackich wziętych do niewoli po Grunwaldem. Na dworze Tęczyńskich bywał Mikołaj Rej i Jan Kochanowski, Około 1570 Jan Tenczyński przekształcił surowe zamczysko w renesansową rezydencję otoczoną zmodernizowanym obwodem obronnym. Składały się na nią skrzydła mieszkalne zamku górnego zgrupowane wokół otwartego z jednej strony arkadowego dziedzińca. Krużganki sprawiły, że trójskrzydłowe założenie zyskało wyrównane gabaryty ścian, jednolicie uformowane elewacje, uporządkowaną przestrzeń dziedzińca i rozległy widok z rezydencji. Bartosz Paprocki pisał, że kasztelan „wielkim kosztem zmurował prawie znowa zamek na Tenczynie”. Nowoczesny zewnętrzny obwód obronny składał się z muru wydzielającego od południa i zachodu obszerne podzamcza. Prosty odcinek zachodniego muru był opatrzony dwiema basztami cylindrycznymi (datowanymi przez niektórych badaczy już na XV w.), a załamujący się odcinek południowy został wyposażony z kolei w wysokie kazamatowe bastiony w typie szkoły włoskiej. W Małopolsce, gdzie zagrożenia nie rysowały się wyraźnie, elementy bastejowe wprowadzano w trakcie modernizacji starszych założeń. Frontu północno-zachodniego broniła kolista basteja bramna, od której prowadziła długa galeria strzelnicza. Stopniowo rozbudowywana, coraz ozdobniejsza rezydencja w 1639 przeszła w ręce Opalińskich, kiedy Izabela Tęczyńska, córka Jana, wojewody krakowskiego (1620-1637), ostatniego męskiego potomka rodu, wyszła za Łukasza Opalińskiego herbu Łodzia i wniosła mu w wianie ogromny majątek ziemski. Tenczyn przestał pełnić funkcję rodowej siedziby, pozostał ośrodkiem administracyjnym tzw. „hrabstwa Tęczyńskiego”. Oddany pieczy burgrabiów zamek w 1655 zajęli bez walki Szwedzi (choć legenda o wytrwałej obronie do dziś znana jest w okolicy). Odchodząc w 1656 podłożyli ogień, splądrowawszy wcześniej, co się dało. Jedynym zyskiem pozostał topograficzny plan zamku został wykonany w r. 1655 przez E. J. Dahlberga. Odbudowa nie przywróciła rezydencji dawnego blasku. Jedynie do połowy XVIII w. nadawała się do zamieszkania. XVIII w. zamek był własnością Adama Sieniawskiego, Augusta Czartoryskiego i Izabeli Lubomirskiej. W 1816 przeszedł w ręce Potockich i pozostał ich własnością do reformy rolnej z 1944. Po 1768, kiedy zabudowania zamku spłonęły od pioruna była już wzmiankowana jako ruina. W 1784 zamek podziwiał Stanisław August Poniatowski, a Adam Naruszewicz pisał: „Siedlisko to niegdyś zgasłej już familii służy dziś tylko w ogromnych rozwalinach swoich za dowód niestatku rzeczy ludzkich”. Symbolicznym wydarzeniem było przeniesienie w 1783 prochów ostatniego z Tęczyńskich, Jana, z kaplicy zamkowej do nowego grobu w kościele św. Katarzyny w Tenczynku.
Urokliwie położona wieś Rudno zawdzięcza ruinom zamku Tenczyn sterczącym na na zachód od wsi wyniosłym, dominującym nad okolicą wzgórzu (403 m n.p.m.), a właściwie wygasłym wulkanie. Zrujnowany zamek uwieczniła w swych pracach cała plejada artystów, m.in. Jan Nepomucen Głowacki, Kajetan W. Kielesiński, Napoleon Orda czy Zygmunt Vogel. Jest to budowla wieloczłonowa, nawarstwiona, będąca materialnym odzwierciedleniem ekonomicznego znaczenia możnowładztwa w dawnej Polsce. Imponujące rozmiary szły w parze z bogactwem dekoracji, która zachowała się w niewielkich, ale dobrze czytelnych fragmentach. Podstawowym budulcem jest lokalny kamień o charakterystycznej białej barwie, w postaci nieregularnych ciosów o zróżnicowanej wielkości. Uwagę zwraca połączenie walorów rezydencjonalnych z obronnymi, z wyraźnym ich rozdzieleniem (jądro rezydencjonalne obwiedzione systemem obronnym). Zachowała się gotycka wieża bramna, kaplica oraz mury o pilastym narysie z trzema basztami. To przykład stosowaniu struktur przejściowych pomiędzy systemem wieżowym, bastejowym i bastionowym (pięcioboczne bastiony kazamatowe z początku XVII w.). Unikatem jest basteja bramna i galeria strzelnicza (z XVI w.) w formie barbakanu (jako budynku bramnego) połączonego długą, pierwotnie przesklepioną z podzamczem i rezydencjonalną częścią zamku. Wartość zamkowych ruin podnoszą zachowane oryginalne detale, w szczególności m.in. pozostałości gotyckich sklepień kaplicy oraz fragmenty renesansowej attyki i wspartego na konsolach gzymsu, a także zgromadzone w przyziemiu wieży średniowieczne detale kamieniarskie. Pierwszy pomiar ruin przeprowadził w 1864 Zygmunt Hendel; szczegółową inwentaryzację architektoniczno-budowlaną wykonano w latach 1983-84. Pozostałości zamku nie były dotychczas badane przez archeologów. Nie przeprowadzono również dokładnego rozpoznania architektonicznego jego reliktów. Opuszczony na progu XIX w. zamek popadł w ruinę. Pierwsze prace zabezpieczające ruiny podjęto w latach 1912 i 1913. W 1949 podjęto prace konserwatorskie, ale ich nie dokończono. Pozostawiona, otwarta ruina uległa degradacji. W 2009 z uwagi na stan techniczny, zamek zamknięto dla zwiedzających.
Od 2010 r. trwają prace remontowe; równolegle toczył się spór sądowy z rodziną Potockich, domagającą się zwrotu obiektu.
Obecnie, zgodnie z wyrokiem Sądu, Zamek Tenczyn powrócił do spadkobierców Adama hr. Potockiego i stanowi wyłączną własność pana Jana Potockiego.
Od 2016 roku Zamek jest ponownie udostępniony do zwiedzania, a podmiotem odpowiedzialnym za prowadzenie ruchu turystycznego jest Fundacja New Era Art z siedzibą w Krakowie.
Autor: Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 20 IV 2016r., na podstawie: Laskowski A., Materiały do wniosku o uznanie zamku Tenczyn za Pomnik Historii, Kraków 2012.
Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Robert Szczuka.
Rodzaj: zamek
Styl architektoniczny: nieznana
Materiał budowy:
ceglane
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_BK.196696, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_12_BK.371273