Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

ruiny Zamku Tenczyn - Zabytek.pl

Adres
Rudno

Lokalizacja
woj. małopolskie, pow. krakowski, gm. Krzeszowice - obszar wiejski

Ruiny zamku Tenczyn to jedne z najbardziej rozległych ruin rezydencji magnackiej w Polsce, rzadki przykład średniowiecznego zamku prywatnego. Wiek XIV, kiedy go zbudowano, nie był jeszcze czasem dzieł obronnych wznoszonych przez świeckich panów feudalnych. Pozwolenie otrzymywali nieliczni, szczególnie dla dynastii zasłużeni stronnicy. Zamek zaliczany jest do tzw. Orlich Gniazd Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Toporczycy, piszący się z Morawicy, byli możnym rodem, konsekwentnie wspierającym władzę ostatnich Piastów. Około 1350 Andrzej, syn Nawoja z Morawicy, pełniący w latach 1329-68 urzędy, m.in. kasztelana wiślickiego (1340-47), podkomorzego krakowskiego (1347-63) i wojewody krakowskiego (1363-68), zbudował na gruntach wsi Rudno, zamek nazwany Tenczynem. Można przypuszczać, że już jego ojciec, wojewoda sandomierski (1317-20) i kasztelan krakowski (1320-31) rozpoczął budowę ufortyfikowanej siedziby, a syn ukończył inwestycję. Na polecenie Nawoja zaczęto bowiem w 1319 karczować las, zwany Tęczynem. Ich potomkowie musieli być dumni z rodowej siedziby, skoro z czasem przyjęli wywodzące się od zamku nazwisko Tęczyński. Pierwotny zamek wzniesiono na kulminacji wzgórza, na obrzeżu dawnego krateru wulkanicznego; od północy wnętrze ochraniał łukowato biegnący odcinek muru. Elementem gotyckiego układu obronnego była też wieża obronna, zwana w inwentarzu z r. 1553 Dorotą. Wokół niej, w części południowo-wschodniej, skupiono budowle mieszkalne wraz z kaplicą. Z powodu braku badań archeologicznych początki obronnej rezydencji nie zostały do końca wyjaśnione, m.in. nie wiemy, którędy wiódł wjazd do zamku. Zamek, pełniący funkcję obronnej rezydencji i centrum administracyjnego rozległego klucza majątkowego, był wielokrotnie wspominany w średniowiecznych dokumentach. Po raz pierwszy określenie castrum spotykamy w 1402, jednakże już od 1400 są poświadczeni burgrabiowie zarządzający zamkiem. Pierwsze wiadomości o kaplicy zawiera dokument z 1404. W XV w. założenie podzielono na dwa człony: zamek górny i dolny, wymurowano wieżę bramną, poszerzono ku południowi skrzydło północno-wschodnie, przez dostawienie zapewne trzykondygnacyjnej budowli o rzucie prostokąta i dwuosiowym układzie wnętrza. Na zamku Władysław Jagiełło umieścił część rycerzy krzyżackich wziętych do niewoli po Grunwaldem. Na dworze Tęczyńskich bywał Mikołaj Rej i Jan Kochanowski, Około 1570 Jan Tenczyński przekształcił surowe zamczysko w renesansową rezydencję otoczoną zmodernizowanym obwodem obronnym. Składały się na nią skrzydła mieszkalne zamku górnego zgrupowane wokół otwartego z jednej strony arkadowego dziedzińca. Krużganki sprawiły, że trójskrzydłowe założenie zyskało wyrównane gabaryty ścian, jednolicie uformowane elewacje, uporządkowaną przestrzeń dziedzińca i rozległy widok z rezydencji. Bartosz Paprocki pisał, że kasztelan „wielkim kosztem zmurował prawie znowa zamek na Tenczynie”. Nowoczesny zewnętrzny obwód obronny składał się z muru wydzielającego od południa i zachodu obszerne podzamcza. Prosty odcinek zachodniego muru był opatrzony dwiema basztami cylindrycznymi (datowanymi przez niektórych badaczy już na XV w.), a załamujący się odcinek południowy został wyposażony z kolei w wysokie kazamatowe bastiony w typie szkoły włoskiej. W Małopolsce, gdzie zagrożenia nie rysowały się wyraźnie, elementy bastejowe wprowadzano w trakcie modernizacji starszych założeń. Frontu północno-zachodniego broniła kolista basteja bramna, od której prowadziła długa galeria strzelnicza. Stopniowo rozbudowywana, coraz ozdobniejsza rezydencja w 1639 przeszła w ręce Opalińskich, kiedy Izabela Tęczyńska, córka Jana, wojewody krakowskiego (1620-1637), ostatniego męskiego potomka rodu, wyszła za Łukasza Opalińskiego herbu Łodzia i wniosła mu w wianie ogromny majątek ziemski. Tenczyn przestał pełnić funkcję rodowej siedziby, pozostał ośrodkiem administracyjnym tzw. „hrabstwa Tęczyńskiego”. Oddany pieczy burgrabiów zamek w 1655 zajęli bez walki Szwedzi (choć legenda o wytrwałej obronie do dziś znana jest w okolicy). Odchodząc w 1656 podłożyli ogień, splądrowawszy wcześniej, co się dało. Jedynym zyskiem pozostał topograficzny plan zamku został wykonany w r. 1655 przez E. J. Dahlberga. Odbudowa nie przywróciła rezydencji dawnego blasku. Jedynie do połowy XVIII w. nadawała się do zamieszkania. XVIII w. zamek był własnością Adama Sieniawskiego, Augusta Czartoryskiego i Izabeli Lubomirskiej. W 1816 przeszedł w ręce Potockich i pozostał ich własnością do reformy rolnej z 1944. Po 1768, kiedy zabudowania zamku spłonęły od pioruna była już wzmiankowana jako ruina. W 1784 zamek podziwiał Stanisław August Poniatowski, a Adam Naruszewicz pisał: „Siedlisko to niegdyś zgasłej już familii służy dziś tylko w ogromnych rozwalinach swoich za dowód niestatku rzeczy ludzkich”. Symbolicznym wydarzeniem było przeniesienie w 1783 prochów ostatniego z Tęczyńskich, Jana, z kaplicy zamkowej do nowego grobu w kościele św. Katarzyny w Tenczynku.

Urokliwie położona wieś Rudno zawdzięcza ruinom zamku Tenczyn sterczącym na na zachód od wsi wyniosłym, dominującym nad okolicą wzgórzu (403 m n.p.m.), a właściwie wygasłym wulkanie. Zrujnowany zamek uwieczniła w swych pracach cała plejada artystów, m.in. Jan Nepomucen Głowacki, Kajetan W. Kielesiński, Napoleon Orda czy Zygmunt Vogel. Jest to budowla wieloczłonowa, nawarstwiona, będąca materialnym odzwierciedleniem ekonomicznego znaczenia możnowładztwa w dawnej Polsce. Imponujące rozmiary szły w parze z bogactwem dekoracji, która zachowała się w niewielkich, ale dobrze czytelnych fragmentach. Podstawowym budulcem jest lokalny kamień o charakterystycznej białej barwie, w postaci nieregularnych ciosów o zróżnicowanej wielkości. Uwagę zwraca połączenie walorów rezydencjonalnych z obronnymi, z wyraźnym ich rozdzieleniem (jądro rezydencjonalne obwiedzione systemem obronnym). Zachowała się gotycka wieża bramna, kaplica oraz mury o pilastym narysie z trzema basztami. To przykład stosowaniu struktur przejściowych pomiędzy systemem wieżowym, bastejowym i bastionowym (pięcioboczne bastiony kazamatowe z początku XVII w.). Unikatem jest basteja bramna i galeria strzelnicza (z XVI w.) w formie barbakanu (jako budynku bramnego) połączonego długą, pierwotnie przesklepioną z podzamczem i rezydencjonalną częścią zamku. Wartość zamkowych ruin podnoszą zachowane oryginalne detale, w szczególności m.in. pozostałości gotyckich sklepień kaplicy oraz fragmenty renesansowej attyki i wspartego na konsolach gzymsu, a także zgromadzone w przyziemiu wieży średniowieczne detale kamieniarskie. Pierwszy pomiar ruin przeprowadził w 1864 Zygmunt Hendel; szczegółową inwentaryzację architektoniczno-budowlaną wykonano w latach 1983-84. Pozostałości zamku nie były dotychczas badane przez archeologów. Nie przeprowadzono również dokładnego rozpoznania architektonicznego jego reliktów. Opuszczony na progu XIX w. zamek popadł w ruinę. Pierwsze prace zabezpieczające ruiny podjęto w latach 1912 i 1913. W 1949 podjęto prace konserwatorskie, ale ich nie dokończono. Pozostawiona, otwarta ruina uległa degradacji. W 2009 z uwagi na stan techniczny, zamek zamknięto dla zwiedzających.

Od 2010 r. trwają prace remontowe; równolegle toczył się spór sądowy z rodziną Potockich, domagającą się zwrotu obiektu.

Obecnie, zgodnie z wyrokiem Sądu, Zamek Tenczyn powrócił do spadkobierców Adama hr. Potockiego i stanowi wyłączną własność pana Jana Potockiego.

Od 2016 roku Zamek jest ponownie udostępniony do zwiedzania, a podmiotem odpowiedzialnym za prowadzenie ruchu turystycznego jest Fundacja New Era Art z siedzibą w Krakowie.

Autor: Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 20 IV 2016r., na podstawie: Laskowski A., Materiały do wniosku o uznanie zamku Tenczyn za Pomnik Historii, Kraków 2012.

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Robert Szczuka.

Rodzaj: zamek

Styl architektoniczny: nieznana

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_12_BK.196696, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_12_BK.371273