Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół klasztorny dominikanów, ob. filialny pw. św. Jakuba - Zabytek.pl

kościół klasztorny dominikanów, ob. filialny pw. św. Jakuba


kościół XIII w. Racibórz

Adres
Racibórz

Lokalizacja
woj. śląskie, pow. raciborski, gm. Racibórz

Jeden z trzech zachowanych w skali regionu historycznych kościołów zakonu dominikanów, będących jedynymi materialnymi pozostałościami funkcjonowania konwentu na Górnym Śląsku na przestrzeni od XIII do XIX w.

Pomimo nowożytnych przekształceń związanych z odbudową po pożarze, stanowi dość dobrze zachowany i czytelny przykład typowej pod względem układu, bryły i gabarytów świątyni dominikańskiej. Jest ponadto jednym z trzech zachowanych w obrębie historycznych murów miejskich Raciborza średniowiecznych kościołów.

Historia

Założony z inicjatywy książąt piastowskich około połowy XIII w. konwent dominikanów w Raciborzu należał do gęstej sieci śląskich klasztorów dominikańskich, których liczba dwukrotnie przewyższała ilość wzniesionych w XIII i XIV w. tego typu założeń na pozostałych ziemiach polskich. Założenie klasztorne, którego integralną część stanowił kościół pw. św. Jakuba, zgodnie z regułą konwentu wzniesiono w obrębie murów miejskich, w pobliżu ówczesnego placu targowego. Pierwsza wzmianka na temat świątyni sięga 1258 r. (według różnych źródeł data konsekracji kościoła bądź przekazanie uposażenia i terenów pod zabudowę klasztorną). Najstarsze partie zachowanego do czasów obecnych kościoła, tj. bryłę korpusu nawowego, datuje się na około połowy XIII w., natomiast bryła i zewnętrzny detal architektoniczny prezbiterium powstały przypuszczalnie około 1300 r. w związku z odbudową klasztoru po pożarze miasta. Architektura zabudowań klasztornych znana jest głównie z zachowanych, XIX-wiecznych dokumentów archiwalnych. Wiadomo, że było to typowy kompleks złożony z piętrowych budynków rozmieszczonych na północ od kościoła wokół prostokątnego wirydarza otoczonego krużgankami. Do czasu rozbiórki założenia na początku XIX w. średniowieczny charakter zachowały jedynie pomieszczenia refektarza i kaplicy. Pierwotny kościół, wzorowany na rozwiązaniu dominikańskiego kościoła św. Krzyża we Wrocławiu, podporządkowany był surowym, XIII-wiecznym przepisom zakonnym, czego dowodziło rozwiązanie jednonawowego korpusu nawowego krytego stropem, wydłużony rzut chóru zakonnego oraz brak wieży, którą dobudowano od strony południowej w dalszym etapie, przypuszczalnie w końcu XIV bądź w XV w. Zachowane pozostałości detalu architektonicznego z tego okresu wskazują na wspólną proweniencję artystyczną kościoła dominikańskiego oraz pobliskiego kościoła parafialnego pw. NMP i wiązane są przez niektórych badaczy z warsztatem pracującym przy budowie grupy morawskich i śląskich (w Oświęcimiu i Żarach) kościołów zakonów żebraczych. W 1574 r. kościół ponownie uległ zniszczeniu w trakcie pożaru miasta. Jego gruntowna odbudowa przypadła jednak najprawdopodobniej dopiero na lata 1637-1655, w efekcie której zatarty został gotycki układ wnętrz i charakter świątyni. W ramach przebudowy we wschodniej części korpusu wprowadzono układ trójnawowy, a całość przekształconej przestrzeni obniżono, wprowadzając sklepienie kolebkowe z lunetami. Północne przęsło nawy przeznaczono na kaplicę grobową rodu Gaszyńskich, której wystrój stanowi najwcześniejszy na terenie Górnego Śląska przykład dekoracji stiukowej. Ostateczną, zachowaną do czasów obecnych dyspozycję i charakter wnętrza kościoła ukształtowano w 3. ćwierci XVIII w. w ramach odbudowy obiektu po kolejnym pożarze miasta. Nad prezbiterium i zachodnią częścią nawy wprowadzono wówczas sklepienia kolebkowe z lunetami, wsparte na przyściennych filarach zdobionych kapitelami z dekoracją muszlowo-roślinną. Ufundowano ponadto nowe, ocalałe do dziś ołtarze boczne oraz niezachowany ołtarz główny. Istotnymi przekształceniami objęto również elewacje zewnętrzne kościoła, w tym przede wszystkim fasadę zachodnią, zbarokizowaną m.in. poprzez zmianę form otworów okiennych i wprowadzenie zwieńczenia w formie wysokiego szczytu wolutowego. W 1810 r. miała miejsce kasata konwentu, w efekcie czego zabudowania klasztorne zostały ostatecznie rozebrane w 1823 r., a ocalały kościół przeznaczono na świątynię filialną polskiej gminy katolickiej. Na XIX w. przypadły pierwsze działania konserwatorskie i restauratorskie w kościele. Najistotniejszym etapem tego typu działań była zrealizowana w 1874 r. purystyczna przebudowa fasady kościoła w duchu neoromańskim, połączona z wymianą oblicowania wszystkich elewacji. W 1945 r. wnętrze kościoła uległo zniszczeniu, w związku z czym w 1958 r. prowadzone były prace restauratorskie, w trakcie których wykonano zachowane obecnie polichromie ścienne oraz zainstalowano nowe witraże.

Opis

Kościół usytuowany jest w obrębie dawnych murów miejskich, po wschodniej stronie rynku i południowej stronie obecnego placu Dominikańskiego, w niedalekiej odległości od kościoła parafialnego pw. Najświętszej Marii Panny. Kościół jest obiektem orientowanym, ceglanym, złożonym z prostokątnej nawy oraz węższego, wydłużonego, czteroprzęsłowego prezbiterium zamkniętego trójbocznie. Zwarta bryła świątyni przekryta została dachami siodłowymi o ujednoliconej wysokości kalenic, zwieńczonymi wieżyczką na sygnaturkę z hełmem baniastym i latarnią. W południowe naroże niższej nawy i wyższego prezbiterium wkomponowano przysadzistą wieżę zwieńczoną dachem namiotowym. Do prezbiterium od strony północnej przylega rząd przybudówek, będących pozostałościami dawnego klasztoru i zaadaptowanych na zakrystię, składziki i klatkę schodową. Do nawy od strony północnej przystaje dobudówka prowadząca na chór muzyczny, a od strony południowej wtórna, płytka kruchta. Poszczególne elewacje, poza fasadą, mają charakter gotycki i urozmaicone są symetrycznie rozmieszczonymi ostrołukowymi oraz półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi umieszczonymi pomiędzy jednouskokowymi szkarpami. Otwory okienne w prezbiterium, z uwagi na wtórne obniżenie poziomu przesklepienia wnętrza i częściowe zamurowanie otworów gotyckich, są dwudzielne, z zachowanym w górnych partiach kamiennym laskowaniem i maswerkami. Neoromańska, jednoosiowa, zwieńczona trójkątnym szczytem fasada zachodnia w odróżnieniu od pozostałych elewacji jest otynkowana i urozmaicona ceglanym detalem architektonicznym, w tym narożnymi szkarpami i fryzem schodkowym. Na osi fasady mieści się niewielka, zwieńczona trójkątnym szczytem kruchta, ponad którą znajduje się duży, zamknięty łukiem półkolistym otworów okienny wypełniony maswerkami, a w partii szczytowej niewielka rozeta. Wnętrze kościoła ma charakter barokowy. Przestrzeń prezbiterium i nawy wydzielono za pomocą łuku tęczowego zamkniętego półkoliście. Wnętrze czteroprzęsłowego prezbiterium przekryte jest sklepieniem kolebkowym z lunetami spływającym na filary kompozytowe dźwigające odcinki belkowania. W analogiczny sposób przesklepiono nawę w części zachodniej, której sklepienie spływa na przyścienne filary zwieńczone odcinkami belkowania i dekoracją muszlową. Odmiennie rozwiązano wschodnią część nawy, dzieląc ją za pomocą dwóch filarów na trzy jednoprzęsłowe nawy. Przęsło środkowe, otwierające się na prezbiterium, przekryte jest sklepieniem krzyżowym, natomiast wydzielone za pomocą gurtów dwa przęsła boczne mieszczące kaplice sklepiono kolebkami z lunetami. W zachodniej części nawy znajduje się wtórna empora muzyczna wsparta na dwóch filarach. Wnętrze kaplicy Gaszyńskich, oddzielone od nawy za pomocą marmurowej balustrady tralkowej, odznacza się bogatym, barokowym wystrojem stiukowym. Sklepienie kaplicy ozdobione jest dekoracją złożoną z plafonu, herbu Gaszyńskich oraz kartuszy podtrzymywanych przez putta, zdobionych ornamentami perełkowymi, akantowymi, festonami, pękami owoców i wstęg. Obramienia okien kaplicy podkreślono zdobieniami z przedstawieniami aniołów niosących Arma Christi oraz sceną Biczowania. Wśród zachowanego w kościele zabytkowego wyposażenia znajdują się m.in. dwa późnobarokowe, datowane na połowę XVIII w. ołtarze boczne w prezbiterium z sarkofagowymi mensami i przedstawieniami świętych, ponadto XVII-wieczny, barokowy, wykonany z czarnego marmuru ołtarz w kaplicy Gaszyńskich z alabastrową grupą Ukrzyżowania, datowany na 1659 r. barokowy ołtarz z motywem drzewa Jessego w kaplicy południowej, wiązany z Salomonem Steinhofem, a także ufundowane w 1744 r. dwa rokokowe ołtarze boczne w nawie. Ponadto zachowane są m.in. płyty nagrobne, w tym renesansowa z połowy XVI w. z herbem Gaszyńskich oraz kamienna płyta z XVII w. w posadzce nawy.

Kościół dostępny jest dla zwiedzających bezpośrednio przed i po mszach świętych.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 18.09.2014 r.

Bibliografia

  • Architektura gotycka w Polsce, T. Mroczko, M. Arszyński (red.), Warszawa 1995, cz. 2, s. 197-198.
  • Karta ewidencyjna zabytku architektury. Kościół podominikański p.w. św. Jakuba [w Raciborzu], oprac. M. Szyszkowska, 2005, Archiwum NID.
  • Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VII, woj. opolskie, z. 13: powiat raciborski, T. Chrzanowski, M. Kornecki (red.).
  • Kutzner M., Racibórz, Wrocław 1965.
  • Małachowicz E., Architektura zakonu dominikanów na Śląsku, (w:) Z dziejów sztuki śląskiej, Z. Świechowski (red.), Warszawa 1978, s. 93-148.
  • Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki, C. Nielsen (red.), Warszawa 2006.

Rodzaj: kościół

Styl architektoniczny: gotycki

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_24_BK.100125, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_24_BK.317536