Pomimo nowożytnych przekształceń, związanych z odbudową po licznych pożarach, stanowi dość dobrze zachowany i czytelny przykład typowej pod względem układu, bryły i gabarytów XIV-wiecznej świątyni, będącej jednym z najwcześniejszych w skali regionu przykładów tak zwanego gotyku dojrzałego.

Historia

Dotychczasowe ustalenia odnośnie czasu budowy kościoła pozostają rozbieżne. Zgodnie z tradycją przyjmuje się, że parafia założona została w 1205 r. Przypuszczalnie jednak zachowany w obecnej formie kościół został wybudowany z inicjatywy mieszkańców miasta na początku XIV w. w miejscu obiektu starszego, zapewne z około połowy XIII w., zniszczonego wskutek pożaru miasta w 1300 r. Powstała na początku XIV w. świątynia, wzorowana prawdopodobnie na rozwiązaniu pobliskiego dominikańskiego kościoła św. Jakuba i być może wzniesiona przez tą samą strzechę budowlaną, ukształtowana została jako obiekt halowy, trójnawowy z wydłużonym prezbiterium, zamkniętym od wschodu wielobocznie oraz dwuwieżowym westwerkiem od zachodu. Zachowane pozostałości detalu architektonicznego z tego okresu, system dwuokiennego podziału przęseł czy proporcje halowego korpusu wskazują na wspólną proweniencję artystyczną kościoła parafialnego oraz pobliskiego kościoła podominikańskiego pw. św. Jakuba i wiązane są przez niektórych badaczy z warsztatem pracującym przy budowie grupy morawskich i śląskich (w Oświęcimiu i Żarach) kościołów zakonów żebraczych. Począwszy od 2. połowy XIV w. do kościoła dobudowywano kolejne kaplice i przybudówki zniekształcające pierwotną, gotycką bryłę. W 1377 r. wzniesiono kaplicę Bożego Ciała, stanowiącą miejsce pochówku księży. W związku z przeniesieniem kapituły kolegiackiej z kaplicy zamkowej do kościoła parafialnego, w 1416 r. do prezbiterium od strony południowej dobudowano dwukondygnacyjną przybudówkę mieszczącą kapitularz i skarbiec. W 1426 r. kościół uległ częściowemu zniszczeniu wskutek pożaru, po którym nie odbudowano wieży północnej. W latach 1426 - 1446 do elewacji frontowej dostawiono natomiast kaplicę przeznaczoną dla ludności niemieckiej, która od 1479 r. określana jest kaplica Polska. W trakcie kolejnego pożaru kościoła w 1546 r. zniszczeniu uległy m.in. XIV-wieczne sklepienia sześciodzielne w prezbiterium, odbudowane następnie w konstrukcji krzyżowo-żebrowej. W 1574 r. wskutek następnego pożaru spłonęło wnętrze kościoła oraz XIV-wieczna wieża południowa. Do dotychczasowej halowej nawy kościoła wprowadzono nowy podział przestrzeni za pomocą ośmiobocznych filarów, na których oparto sklepienia gwiaździste. W tym samym okresie wzniesiono nową wieżę północną zwieńczoną renesansową attyką. Po kolejnym pożarze w 1774 r. dokonano ponownej przebudowy nawy, wprowadzając w części zachodniej sklepienie krzyżowe, a także odbudowano w stylu barokowym kaplicę Polską. W 1891 r. istniejący korpus nawowy został powiększony od strony południowej o dwunawową, ośmioprzęsłową halę. Zniszczony w 1945 r. na skutek działań wojennych kościół odbudowano w latach 1948-1949 w duchu historycznej rekonstrukcji, usuwając elementy i nawarstwienia z XIX w. W 1960 r. istniejąca wieża północna zyskała nowe zwieńczenie w formie neogotyckiej iglicy.

Opis

Kościół usytuowany jest w obrębie dawnych murów miejskich, w południowo-wschodnim narożniku rynku, w kwartale ulic: A. Mickiewicza, Nowa, Szewska i J. Długosza. Jest obiektem orientowanym, ceglanym, złożonym z prostokątnej, trójnawowej, halowej nawy oraz węższego, wydłużonego, pięcioprzęsłowego prezbiterium zamkniętego pięciobocznie. Na przedłużeniu korpusu nawowego znajduje się dobudowana w XV w. kaplica Polska, do której od strony zachodniej przylega XVI-wieczna wieża na planie kwadratu, natomiast do prezbiterium od strony południowej przystaje prostokątna przybudówka z XV w. mieszcząca kapitularz i skarbiec. Zwarta bryła kościoła przekryta jest osobnymi dachami siodłowymi, oddzielonymi trójkątną ścianą szczytową korpusu nawowego z arkadową wieżyczką na sygnaturkę. Dominująca, przysadzista wieża zwieńczona jest neogotycką iglicą. Poszczególne elewacje kościoła mają charakter gotycki i urozmaicone są symetrycznie rozmieszczonymi uskokowymi szkarpami oraz rozlokowanymi pomiędzy nimi pojedynczo (w prezbiterium) i parami (w nawie) ostrołukowymi otworami okiennymi, w których częściowo zachowały się XIV-wieczne wypełnienia w formie maswerków i laskowań. Dodatkowo w północnej elewacji korpusu nawowego znajduje się oryginalny, gotycki, kamienny portal boczny, zamknięty ostrołukowo. Przysadzista, kwadratowa, opięta szkarpami wieża kościoła, przechodzi w górnej partii w ośmiobok urozmaicony wimpergami oraz narożnymi wieżyczkami przypominającymi pinakle. Wnętrze kościoła ma charakter nowożytny. Przestrzeń prezbiterium i nawy wydzielono za pomocą ostrołukowej ściany tęczowej. Pięcioprzęsłowego prezbiterium przekryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym spływającym na oryginalne wiązki służek pierwotnego sklepienia z XIV w., stanowiące jedyną obok ostrołukowych otworów okiennych artykulację ścian. Przestrzeń halowego korpusu nawowego przekryta jest z kolei XVIII-wiecznymi sklepieniami krzyżowymi wspartymi na sześciu ośmiobocznych filarach, za wyjątkiem trzech przęseł wschodnich, w których zrekonstruowano wg pierwowzoru sklepienia gwiaździste spływające na profilowane konsole. W zachodnim przęśle nawy znajduje się murowana empora muzyczna, otwarta do kościoła i kaplicy Polskiej arkadami. Specyficzną cechą korpusu nawowego jest wprowadzony system dwuokiennego podziału przęseł. Trójprzęsłowa kaplica Polska nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami spływającym na przyścienne filary opięte pilastrami jońskimi. Wnętrze kapitularza przekryte jest natomiast czteropolowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na centralnie usytuowanym filarze. Wśród zachowanego w kościele zabytkowego wyposażenia znajdują się m.in. cztery barokowe ołtarze boczne z lat 1672-1690, usytuowane przy wschodniej ścianie nawy oraz na zamknięciu naw bocznych, a także ołtarz główny, zrekonstruowany w okresie powojennym wg wczesnobarokowego pierwowzoru z lat 1656-1660 wykonanego przez Salomona Steinhoffa. Ponadto w kościele zachowały się liczne barokowe rzeźby pochodzące przede wszystkich ze zniszczonych w trakcie II wojny światowej stall kanonickich autorstwa S. Steinhoffa. Ocalały również m.in. dwa nowożytne nagrobki, w tym ufundowana w 1706 r. płyta tumbowa z rzeźbiarskim wizerunkiem prałata Marcina Korrigera oraz barokowe epitafium z popiersiem prepozyta opolskiego Andrzeja Scodoniusa, wykonane w 2. połowy XVI w.

Kościół dostępny jest dla zwiedzających.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 19.09.2014 r.

Bibliografia

• Architektura gotycka w Polsce, T. Mroczko, M. Arszyński (red.), Warszawa 1995, cz. 2, s. 197.
• Karta ewidencyjna zabytku architektury. Kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP [w Raciborzu], oprac. M. Szyszkowska, 2005, Archiwum NID.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VII, woj. opolskie, z. 13: powiat raciborski, T. Chrzanowski, M. Kornecki (red.).
• Kutzner M., Racibórz, Wrocław 1965.
• Zabytki Sztuki w Polsce. Śląsk, S. Brzezicki, C. Nielsen (red.), Warszawa 2006.