Christian Piotr Aigner i Fryderyk Bauman.

Historia

Początki przeworskiej siedziby sięgają końca XVI w. tj. czasu funkcjonowania skromnego, murowanego dworu, którego relikty kryje dzisiejszy pałac. Od 1613 r. założenie pozostawało w rękach rodziny Lubomirskich. Dwór przeworski, zwany od XVII w. pałacem pod koniec XVIII w. znacznie podupadł. W pocz. XIX w. na polecenie księżnej Elżbiety Izabeli Lubomirskiej wybudowano nowy pałac dla jej wychowanka Henryka Lubomirskiego, wykorzystując bryłę podupadłej siedziby: nadbudowano piętro pałacowe, dobudowano skrzydło pn.-zach. i portyk, prawdopodobnie wg projektu Jana Griesmeyera, nadwornego budowniczego księżnej. W l. 1803-1807 prace kontynuowano pod nadzorem Christiana Piotra Aignera, wtedy dostawiono ryzalit od pd.-wsch., powstały także w pałacu sztukaterie autorstwa Fryderyka Baumana. Do 1827 r. wybudowano jeszcze oficynę z kaplicą i łącząca je z pałacem łukowatą przewiązkę. W 1 poł. XIX w. z inicjatywy Henryka Ludwika ks. Lubomirskiego przebudowano także oranżerię wg projektu Christiana Piotra Aignera i wzniesiono stajnie cugowe i inne budynki gospodarcze a za sprawą jego małżonki Teresy z Czartoryskich ks. Lubomirskiej ogród włoski przekształcono w romantyczny park krajobrazowy. Za czasów Henryka Lubomirskiego, konesera i kolekcjonera dzieł sztuki zyskał sobie Przeworsk wielki rozgłos w Galicji jako jeden z najważniejszych ośrodków życia kulturalnego i towarzyskiego. Ostatniej przebudowy pałacu dokonano staraniem Jerzego Henryka ks. Lubomirskiego, syna Henryka w 1850 r. pod nadzorem architekta Feliksa Księżarskiego, zagospodarowano wtedy poddasze i dodano elementy architektury uzdrowiskowej, dobudowano do stajni wozownię i dom koniuszego w kształcie wieży. W tym czasie ponownie przebudowano ogrody, w stylu francuskim, rozdzielając tarasy ogrodowe ceglanym murem oporowym. Na pocz. l. 20. XX w. wzniesiono w pobliżu głównej bramy kordegardę utrzymaną w stylu klasycystycznym. Zespół pałacowy pozostawał w rodzinie Lubomirskich aż do 1944 r. Po upaństwowieniu mieściło się w nim kilka instytucji, m. in. ognisko muzyczne, a także mieszkania dla repatriantów, następnie składnica muzealna Zamku w Łańcucie. W pocz. l. 70. XX w. przeprowadzono remont generalny, od 1975 r. w zespole pałacowym funkcjonuje wielowydziałowe muzeum pn. Muzeum - Pałac Lubomirskich.

Opis

Zespół pałacowy ulokowany jest w środkowej części miasta Przeworska, na pn.-zach. od rynku miejskiego, w pobliżu lokalnej rzeki Mleczki, swoją pd. granicą przylega do ruchliwego, historycznego traktu, obecnej drogi międzynarodowej E4. W jego skład wchodzą: pałac, oficyny pałacowe, oranżeria, dom koniuszego, powozownia, stajnia, kordegarda, bramy z ogrodzeniem, dom ogrodnika, dom administratora folwarku i obora rozlokowanych swobodnie na terenie parku, zgodnie z tendencjami osiemnastowiecznego sentymentalizmu zapowiadającego epokę romantyczną.

Pałac wybudowano w pd. części założenia, w odległości ok. 60 m od bramy głównej, na rzucie litery „L” z ryzalitem od zach. i wychodzącą ku pn.-wsch. eliptyczną przewiązką, o nieregularnym układzie wnętrz powstałym poprzez adaptacje i przebudowy. Na urozmaiconą bryłę pałacu składają się: podpiwniczony, o trzech kondygnacjach nadziemnych, ostatniej w formie mezzanina, prostopadłościenny korpus główny przekryty dwoma przenikającymi się, stosunkowo płaskimi dachami dwuspadowymi, urozmaicony od zach. obszernym tarasem połączonym z parterowym ryzalitem, wspartym na ośmiu filarach oraz piętrowym łącznikiem (do nieistniejącej oficyny) z dwupoziomowym podcieniem o eliptycznym kształcie wspartym na sześciu drewnianych słupach do którego przylega niewielka, parterowa, prostopadłościenna, przekryta dachem dwuspadowym kaplica. Pałac o charakterze domu-rezydencji, z elementami klasycyzmu i późniejszym detalem nawiązującym do architektury uzdrowiskowej, zdobiony jest w korpusie głównym boniowaniem w parterze, fryzem z płycinami wypełnionymi dekoracją malarską pod okapem i drewnianymi obramieniami okiennymi. Elewację frontową, wsch. rozplanowano Uwagę zwraca elewacja zachodnia z rytmem ośmiu prostych, surowych wręcz filarów niosących taras obrzeżony prostą, metalową balustradą. Bardziej finezyjnie skomponowany został późniejszy, neogotycki łącznik, przypominający od wschodu masywną wieżę zwieńczoną machikułowym gzymsem z blankowaniem od zachodu zaś ozdobiony dwupoziomowym, lekkim podcieniem. Niewielką kaplicę zdobi kostkowanie okapów i gzymsu oraz półkoliście zamknięte okna z podziałami imitującymi dekorację maswerkową. We wnętrzach zachowała się skromna dekoracja sztukatorska, klasycystyczne marmurowe kominki i posadzki.

Oficyna pałacowa tzw. czerwona usytuowana jest w sąsiedztwie pałacu, na pd.-wsch. od niego. Wybudowana na rzucie litery „L”, podpiwniczona, piętrowa, o prostej bryle przekrytej dachami dwuspadowymi, z rytmem okien w elewacjach, ozdobiona została skromną dekoracją w postaci gzymsu międzykondygnacyjnego o wieńczącego.

Oranżeria wybudowana została w odległości ok. 140 m na pn. od pałacu, na rzucie wydłużonego prostokąta, frontem zwrócona na pd. przeszkloną ścianą. Jej prosta, podpiwniczona, parterowa, wymurowana z cegły bryła nakryta dachem pulpitowym o niewielkim spadku, pokrytym papą jest obecnie pozbawiona tynku. W karcie ewidencyjnej można znaleźć opis jej dekoracji: pasowej dekoracji sztukatorskiej w postaci rozet z głowami, kwiatami i zwisającymi kiściami kwiatów na dwunastu pilastrach.

Dom koniuszego umiejscowiony jest w kompleksie gospodarczym w pn.-zach. części parku, tworzy z budynkiem wozowni i stajni jedną kubaturę. Wybudowany na rzucie zbliżonym do prostokąta, podpiwniczony, piętrowy, przekryty dachem dwuspadowym, z dominantą w postaci wieży w pd.-wsch. narożniku nakrytej dachem namiotowym, wymurowany z cegły z dachami krytymi dachówka ceramiczną. Budynek kryjący w sobie prawdopodobnie relikty starszej budowli, ozdobiony został nadokiennikami w formie ceglanych łuków.

Powozownia jest kubaturą łączącą dom koniuszego ze stajnią. To prosty obiekt, wybudowany na rzucie prostokąta, parterowy, przekryty dachem dwuspadowym, murowany z cegły, z ceramicznym pokryciem dachu, pozbawiony dekoracji architektonicznej.

Stajnia przylega do wozowni od pd., wybudowana na rzucie prostokąta, parterowa, przekryta dachem dwuspadowym, ozdobiona została nadokiennikami w formie ceglanych łuków,

Kordegarda towarzyszy głównej bramie wjazdowej do założenia. Wybudowana została na rzucie prostokąta, o prostej, parterowej bryle, przekrytej dachem czterospadowym, wymurowana z cegły, z dachem pokrytym blachą. Klasycystycznego wyglądu nadaje jej frontowy podcień wsparty na czterech filarach i boniowanie ścian oraz kostkowy gzyms.

Brama wjazdowa na teren parku wybudowana została w pd. kurtynie ogrodzenia jako czterofilarowa, z dwoma bocznymi wejściami i dwoma zewnętrznymi filarami wyższymi, zwieńczonymi ozdobnymi wazami. Filary wymurowano z cegły i pokryto tynkiem z motywem pasów, zakończono od góry profilowanym gzymsem, wypełnienie stanowią przęsła bramy i bramek z kutych prętów stalowych.

Dom ogrodnika oddalony od pałacu o ok. 270 m, wybudowany został na rzucie prostokąta, z dwoma gankami, podpiwniczony, parterowy, o prostopadłościennej bryle przekrytej dachem czterospadowym z dwuspadowymi zadaszeniami ganków.

Oficyna pałacowa tzw. biała, położona jest w sąsiedztwie pałacu, dobudowana do drugiej oficyny, rozplanowana na rzucie zbliżonym do prostokąta z nieznacznie zryzalitowaną częścią w pn.-zach. narożniku i z dwoma gankami od zach. i pn., podpiwniczona, piętrowa, z niewielkim mezzaninem w trzeciej kondygnacji, przekryta dachem trzyspadowym i dachem stożkowym nad nieznacznie wypiętrzoną częścią zryzalitowaną od pn. Budynek wymurowany z cegły, z dachem pokrytym dachówką ceramiczną, wyposażony został w dekorację w postaci: boniowania parteru, profilowanych obramień okiennych oraz gzymsów międzykondygnacyjnych i podokapowych.

Dom administratora folwarku to skromny obiekt, wybudowany w zespole budynków gospodarczych, na rzucie kwadratu, z prostokątnym gankiem od zach., o prostej, parterowej bryle, przekrytej dachem dwuspadowym, pozbawiony dekoracji.

Obora znajduje się w sąsiedztwie domu administratora, na pd. od niego, wybudowana na rzycie wydłużonego prostokąta, parterowa, przekryta dachem dwuspadowym, bez dekoracji.

Brama wjazdowa z fragmentem ogrodzenia usytuowana na przy kompleksie zabudowań gospodarczych, w pn. części założenia, złożona jest z dwuskrzydłowej bramy przejazdowej oraz dwóch ramujących ją furtek.

Park uformowany został poprzez kolejne przekształcenia układów: geometrycznego ogrodu włoskiego, angielskiego parku krajobrazowego i francuskiego z tarasami. Zachował nasadzenia będące pozostałościami wszystkich faz, dominują w nim lipy w odmianach, dęby, kasztanowce, występują także drzewa egzotyczne: korkowiec amurski, kłęk kanadyjski, platan klonolistny itp.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Jest własnością samorządu, mieści muzeum.

Oprac. Barbara Potera, NID OT Rzeszów, 30-06-2015 r.