Przemyśl już w XI w. był ważnym ośrodkiem administracyjnym państwa Bolesława Chrobrego, następnie stolicą księstwa Rościsławowiczów, miastem królewskim i ważnym ośrodkiem administracyjnym Rzeczypospolitej, stolicą Ziemi Przemyskiej, a także siedzibą dwóch biskupstw. Czytelne do dziś ślady osadnictwa z XII i XIII w., zachowany w znacznym stopniu XIV-wieczny układ lokacyjny, relikty romańskich budowli, górujące nad miastem wzgórze zamkowe, wyjątkowo liczne, wysokiej klasy zabytki sakralnej architektury gotyckiej i nowożytnej, liczne zabytki architektury XIX-wiecznej stanowią o potencjale zabytkowym miasta. Wyjątkowe wnętrza urbanistyczne, do których zalicza się m.in. Rynek, plac Katedralny, plac przed klasztorem oo. karmelitów, jak również kapitalne położenie miasta – powiązanie historycznego zespołu z krajobrazem, m.in. z masywem wzgórza Zniesienie i Kopca Tatarskiego decydują także o specyfice i niepowtarzalności zespołu. Nie bez wpływu na zachowany potencjał kulturowy miało położenie geograficzne miasta – na styku kultur, co zdecydowało o jego wielokulturowości i wielowyznaniowości oraz o znaczeniu obronnym w różnych okresach państwowości polskiej.

Dziedzictwo kulturowe Przemyśla, to świadectwo potęgi, barwności i różnorodności kulturowej dawnej Rzeczypospolite. Zachowana substancja zabytkowa ze zharmonizowanymi nawarstwieniami świadczy o wielowiekowej, wielokulturowej i wielonarodowościowej ponad 1000-letniej historii miasta. Malownicze, tarasowe położenie miasta ponad doliną Sanu wraz z zagęszczeniem historycznej zabudowy składają się na unikalną, malowniczą panoramę miasta, która w niemal niezmienionej formie przetrwała ponad 250 lat.

Historia

Miasto Przemyśl rozwinęło się na terenie wcześniejszego osadnictwa sięgającego 3500-4000 lat p.n.e. Na długo przed lokacją miasta Przemyśl stanowił żywy ośrodek nie tylko władzy państwowej i kościelnej lecz również handlu, rzemiosła i kultury. Fundamentalne  znaczenie dla lokalizacji i rozwoju miasta miało położenie na szlaku ważnych arterii komunikacyjnych.

Według Jana Długosza przemyski gród został założony w VII w. przez księcia Przemysława. Rozwinął się już w pierwszym tysiącleciu, o czym świadczą relikty założeń obronnych i zabudowy mieszkalnej. Po 1018 r., przypuszczalnie w okresie przynależności Przemyśla do Polski za Bolesława Chrobrego, powstało okazałe palatium z rotundą, Niebawem jednak znalazł się Przemyśl na długo w granicach państwa ruskiego, stając się stolicą udzielnego księstwa, a następnie ważnym ośrodkiem księstwa halicko-włodzimierskiego (z krótką przerwą w latach 1071-1086, kiedy pozostawał pod panowaniem władców Polski - Bolesława Szczodrego i Władysława Hermana). W tym czasie Przemyśl pełnił rolę ważnego ośrodka religijnego - prawosławne biskupstwo utworzone ok. 1100 r., przy równoczesnym rozwoju Kościoła Zachodniego (relikty rotundy zachowane w podziemiach katedry łacińskiej, zbudowanej między poł. wieku XII a poł. XIII w.). Był też nadal ważnym miastem pośredniczącym w wymianie handlowej między Wschodem i Zachodem. W  XII, XIII i na początku XIV w. okolice Przemyśla były terenem walk pomiędzy książętami ruskimi, polskimi i węgierskimi oraz najazdów tatarskich. Wraz z włączeniem w l. 1340-49 ziem ruskich do Królestwa Polskiego przez Kazimierza Wielkiego Przemyśl stał się miastem królewskim i pozostał nim do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1345 r. król rozpoczął w miejscu dawnego grodu budowę murowanego zamku z narożnymi basztami. Przywilej lokacyjny wystawiony przez Władysława Jagiełłę w 1389 r. zamknął pierwszy okres rozwoju miasta, choć istnieje wiele przesłanek, że pierwsza lokacja miasta nastąpiła jeszcze za panowania książąt ruskich w pocz. XIV w. W 1375 r. nowo przybyły z Hildesheim biskup Eryk z Winsen zreorganizował włączone do metropolii halickiej łacińskie biskupstwo. W XIV w. zaczęły w Przemyślu działalność dwa konwenty: franciszkanie i dominikanie. W 2 poł. XV w., po pn.-wsch. stronie wzgórza zamkowego, wzniesiono monumentalną, murowaną katedrę łacińską, która stała się dominantą tej części miasta lokacyjnego. Zabudowa świecka miasta była niemal w całości drewniana. Od lat 20. XVI w. do ok. 1640 r. miasto otoczono systemem nowożytnych fortyfikacji bastejowych, z czterema bramami: Lwowską, Grodzką, Wodną i Mostową oraz kurtynami z dziewięcioma cylindrycznymi basztami bądź półcylindrycznymi bastejami. System ten aż do poł. XIX w. wyznaczył zasięg terytorialny zabudowy miasta. W l. 1657-59 przeprowadzono modernizację umocnień pod kierunkiem Jakuba Solariego wprowadzającą na części obwodu bastiony. System obronny wzmacniały także inkastelowane klasztory: budowany od 1623 r. karmelitów bosych w pd. części miasta, budowany w l. 1641-45 reformatów przy bramie lwowskiej i wzniesiony w 1 ćw. XVI w. benedyktynek przy przeprawie na Zasaniu. Począwszy od XVI w. działki miejskie zabudowywano murowanymi kamienicami. Pośrodku placu górował okazały renesansowy ratusz z wieżą. W XVI w. utrwaliła się sieć drożna związana z rynkiem i bramami miejskimi, zabudowało się wzgórze karmelickie i Zasanie, głównie za sprawą zespołów klasztornych. Centrum handlowe i administracyjne stanowił rynek oraz ulice Lwowska (ob. Kazimierza Wielkiego), Grodzka z Franciszkańską i Wodna. W pd.-wsch. części miasta lokacyjnego położona była ruska dzielnica Władycze, jurydyka biskupów prawosławnych, następnie unickich, z cerkwią katedralną oraz siedzibą biskupa. W pn.-wsch. części miasta istniała dzielnica żydowska, w której dominowała synagoga z XVI w. W pd.-zach. części miasta, w okolicach placu katedralnego znajdowały się kanonie, dwory, mansjonaria i szkoła, zawiązane z katedrą łacińską oraz siedziba biskupa. W XVII w. w południowej części miasta znajdowały się trzy świątynie – karmelitów bosych, jezuitów i franciszkanów; w zachodniej – klasztory dominikanów i dominikanek (zburzone w czasach austriackich). Zachowany do dziś czytelny układ urbanistyczny wykształcił się ostatecznie do 1 ćw. XVII w.

W następnych dziesięcioleciach zabudowa miasta wzbogacała się o kolejne zespoły klasztorne: bonifratrów (1665-78), łacińskie seminarium duchowne, zespół szpitalny z kościołem św. Rocha. Rozwój zabudowy przedmieść koncentrował się przy szlakach prowadzących do bram miejskich. Od wsch. powstało Przedmieście Lwowskie, przechodzące dalej w ulicę Ku Błoniu i Błonie, od pn. wzdłuż traktów prowadzących do Krakowa i na Węgry wykształciło się Zasanie. Jednak zabudowane gęsto przedmieścia nie wykształciły wyrazistego układu, poza obustronną zabudową przy jezdni.

Liczne wojny w XVII w. spowodowały, że XVIII-wieczny Przemyśl podupadł gospodarczo, niszczały mury miejskie, rozebrano częściowo zamek, wiele kamienic stało pustych. Wznoszono jednak nowe i przebudowywano istniejące obiekty sakralne. W 2 ćw. XVIII w. korpus katedry został zbarokizowany, w 3 ćw. wybudowano wolnostojącą dzwonnicę. W tym czasie wzbogacono fasadę kościoła jezuitów a wieże podwyższono; w l. 1754-80 wzniesiono późnobarokowy kościół franciszkanów, a w l. 1775-77 późnobarokową wieżę cerkwi katedralnej, bez samej świątyni. Badacze zwracają uwagę na tarasowy, jakby teatralny efekt kaskadowego spiętrzenia starszych zespołów karmelitów i jezuitów, wzmocniony budową kościoła franciszkanów.

W wyniku I rozbioru Przemyśl znalazł się w zaborze austriackim, w 1789 r. powołano magistrat i sąd obwodowy. Wytyczono wtedy nowe trakty komunikacyjne, m.in. tzw. drogę cesarską, przecinającą Przemyśl na linii wsch.-zach. przebiegającą ulicami: Jarosławską (ob. 3 Maja), Mostową (ob. Kościuszki), placem przy opactwie (tzw. Hauptplatz, ob. Plac Dominikański), Lwowską i Lwowskim Przedmieściem. W l. latach 70. XVIII w. wyburzono znaczną część kamienic zachodniej pierzei Rynku, w 1794 r. rozebrano ratusz. Zniekształciło to kwadratowy dotychczas plac, który nigdy już nie powrócił do dawnego kształtu. Nastąpiły też inne zmiany struktury przestrzennej miasta.

Na przełomie XVIII i XIX w., przystąpiono do rozbiórki murów obronnych miasta, wyznaczając na ich miejscu działki pod budowę kamienic. W wyniku józefińskich reform kościelnych przejęto na rzecz instytucji państwowych klasztory dominikanów, dominikanek i bonifratrów, rozbierając przynależne do zespołów kościoły. Biskupom grekokatolickim odebrano jurydykę Władycze, niszcząc jej mury i zabudowę, rozebrano niemal wszystkie drewniane cerkwie. Cmentarze przykościelne zamieniono na place miejskie bądź zlicytowano i zapełniono zwartą zabudową, a nowy cmentarz zlokalizowano na Lwowskim Przedmieściu.

Zasadnicze zmiany w urbanistyce przyniosła miastu budowa Twierdzy Przemyśl w latach 1854-1914. Kolejnym czynnikiem rozwoju miasta była budowa kolei Karola Ludwika w l. 1859-61 oraz Kolei Łupkowskiej w 1872 r. Powstanie dworca kolejowego w pn.-zach. części Przedmieścia Lwowskiego przyczyniło się do zapełnienia tego fragmentu miasta zwartą zabudową kamienic, hoteli, banków, hurtowni i budowli wojskowych.

Do końca panowania austriackiego Przemyśl zaliczał się do największych miast Galicji (po Lwowie i Krakowie), rozrastając się po obu stronach Sanu na tereny dawnych przedmieść. W k. XIX w. z inicjatywy Towarzystwa Upiększania Miasta uporządkowano wzgórze zamkowe, na którym powstał obszerny park miejski. W okresie Autonomii Galicyjskiej powstało na terenie miasta kilka szkół, gmach Towarzystwa „Sokół” oraz gmachy instytucji oświatowych i dobroczynnych podlegających kościołom obu wyznań i gminie żydowskiej jak: seminarium duchowne gr.-kat., internat dla młodzieży oraz ochronka sióstr Felicjanek, przytułek albertynów. Na dawnych przedmieściach zbudowano nowe świątynie.

Po 1918 r. Przemyśl przestał być twierdzą, forty przestały pełnić swoją funkcję, na ich przedpolach powstawała, hamowana do tej pory przepisami fortecznymi, zabudowa przedmiejska.

W czasie walk niemiecko-sowieckich w 1941 r. niemal doszczętnie zniszczona została dzielnica żydowska, domy w rejonie dworca kolejowego oraz w zach. pierzei rynku a na Zasaniu zabudowania klasztoru benedyktynek. Po zakończeniu II wojny światowej nie odbudowano budynków spalonych i uszkodzonych, burzono je pozostawiając puste place. Tak zniknęła renesansowa synagoga i znaczna część dzielnicy żydowskiej.

Opis

Granice obszaru zespołu staromiejskiego pokrywają się w większości z przebiegiem murów obronnych opinających miasto od XVI do k. XVIII w. oraz naturalnie obronnego wzgórza zamkowego. Poza tym włączono tu zespoły kościelne: franciszkanów-reformatów, benedyktynek, i karmelitanek bosych, które wybudowano za murami miejskimi. Zawarty w tych granicach układ przestrzenny miasta Przemyśla jest wynikiem wielowiekowych nawarstwień kulturowych, początkami sięgających wczesnych okresów osadniczych. Najstarsze materialne ślady wczesnośredniowiecznego ośrodka o charakterze miejskim, datowane na X-XI w., odkryte zostały na terenie Wzgórza Zamkowego. Istniał tu warowny gród z przygródkiem i podgrodziem, otoczony wałami ziemnymi z drewnianą konstrukcją skrzyniową. Na terenie grodu usytuowany był zespół murowanych, przedromańskich budowli – rotundy i palatium, których pozostałości odkryto w l. 50. XX w. W obrębie grodu zachowały się również relikty cerkwi św. Jana Chrzciciela datowane na XII w. Na wschód od grodu – u jego podnóża (na obszarze zajmowanym przez katedrę łacińską i kościół pojezuicki) zlokalizowana była jedna z osad handlowych, której materialną pozostałością są relikty rotundy św. Mikołaja zachowane w podziemiach katedry. Z murowanego zamku zbudowanego na terenie dawnego grodu w l. 40. XIV w. przez Kazimierza Wielkiego zachowały się jedynie fundamenty czworobocznej baszty oraz fragment bramy wjazdowej. Po zniszczeniu w 1498 r. przez Wołochów zamek został odbudowany i zmodernizowany w I poł. XVI w. już z zastosowaniem najnowszych w owym czasie elementów architektury obronnej.

Pierwsza lokacja miasta na prawie niemieckim nastąpiła przypuszczalnie w początkach XIV w. (ok. 1320 r.), za panowania ostatnich książąt halicko-przemyskich z dynastii Rurykowiczów. Część badaczy uważa, że miasta nie wytyczono od podstaw a jedynie dokonano regulacji istniejącego zespołu osad posiadających umocnienia obronne – tłumacząc w ten sposób liczne odstępstwa od wzorcowego układu szachownicowego jakie istnieją dzisiaj w układzie staromiejskim Przemyśla. Układ ten tworzy kwadratowy rynek i otaczające go bloki zabudowy, ulice wyprowadzone z rynku (Grodzka w kierunku zach., Fredry i Asnyka w kierunku pd., Franciszkańska i Kazimierzowska w kierunku wsch. oraz Kościuszki, Mostowa i Wodna w kierunku pn.) oraz na zapleczu bloków przyrynkowych (Katedralna, Ratuszowa, Serbańska). W rejonie Placu na Bramie (za bramą Lwowską) rozwidlały się szlaki komunikacyjne na wschód – ul. Dworskiego w kierunku Lwowa oraz ul. Słowackiego w kierunku Dobromila. Z budowli sakralnych w mieście wzniesiono okazałą gotycką katedrę łacińską, zbarokizowaną częściowo w XVIII w., kościoły i klasztory franciszkanów (kościół odbudowany po pożarze w XVIII w. w stylu barokowym), dominikanów, jezuitów, bonifratrów oraz nie zachowane zespoły dominikanek, cerkwi katedralnej na Władyczu i synagogi. Wspomnieć jeszcze należy o dwóch murowanych dzwonnicach przy katedrze łacińskiej i cerkwi unickiej wzniesionych w XVIII w., stanowiących istotne akcenty w panoramie miasta. W XVI i XVII w. miasto otoczono murami obronnymi z basztami lub bastejami i czterema bramami miejskimi. Ten system obronny wzmocniono istniejącymi do dzisiaj klasztorami karmelitów bosych, reformatów oraz benedyktynek przy przeprawie mostowej na Zasaniu. Z ocalałych do dzisiaj fragmentów fortyfikacji najlepiej zachowane istnieją wzdłuż ul. Basztowej oraz za klasztorem karmelitów bosych. Relikty fortyfikacji zachowały się także przy ul. Waygarta. Od wsch. i pn.wsch. przebieg fortyfikacji wyznacza obecnie ul. Jagiellońska. Czytelny do dzisiaj układ urbanistyczny Przemyśla został ukształtowany zasadniczo do poł. XVII w. Najstarsze murowane kamienice pochodzą z XVI i pocz. XVII w. Najwięcej zachowało się ich w Rynku. Typowa przemyska kamienica rynkowa z tego czasu sytuowana była szczytowo, posiadała przynajmniej dwie kondygnacje, trzytraktowy układ wnętrza, podcień od rynku.

Warto jeszcze zwrócić uwagę, że z wykształconych w okresie staropolskim na obszarze staromiejskim dzielnic/kompleksów zabudowy związanych z ośrodkami wyznaniowymi najlepiej zachowały się budynki związane z katedrą łacińską, kapitułą i siedzibą biskupa. Zabudowa ruskiej dzielnicy Władycze została zahamowana jeszcze pod. k. XVIII w. po rozebraniu cerkwi, a dzielnica żydowska z okazałą, renesansową synagogą, zniszczona podczas II wojny światowej, nie została zabudowana praktycznie do dzisiaj.

Najistotniejsze zmiany w urbanistyce nastąpiły po I rozbiorze Rzeczypospolitej kiedy to decyzją władz zaborczych zburzono kościoły dominikanów, dominikanek i bonifratrów, rozebrano większość murów obronnych i rozebrano cerkiew na Władyczu a przy rynku zburzono część kamienic w pierzei zach.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa