Wzniesiono go na wysokiej skarpie wapiennej powyżej amfiteatru skalnego, wybudowanego w latach 1934-1938 w miejscu dawnego kamieniołomu Kuhtal (Krowiok). Zrealizowano go w latach 1946-1954 według projektu prof. Xawerego Dunikowskiego. Pomnik nie tylko upamiętnia krwawe walki w rejonie Góry Świętej Anny podczas III powstania śląskiego w 1921 r., ale w ogóle wielowiekową walkę Ślązaków o polskość i powrót do Macierzy. Był to, jak wynika z literatury przedmiotu, typowy zabieg propagandowy w pracach plastycznych w okresie XX-lecia PRL.

Historia

Pomnik powstał z inicjatywy wojewody śląskiego gen. Aleksandra Zawadzkiego (późniejszego Przewodniczącego Rady Państwa) i Związku Weteranów Powstań Śląskich (ZWPŚl). Dnia 21 maja 1945 r. delegacja władz państwowych i ZWPŚl dokonała lustracji terenu Góry Świętej Anny i wybrała miejsce lokalizacji planowanego pomnika. Wybór miejsca nie był przypadkowy – zdecydowano, że najlepszym miejscem na postawienie pomnika upamiętniającego powstania śląskie i powrót Śląska do Polski będzie to, na którym w latach 1936-1938 r. wzniesiono niemieckie mauzoleum upamiętniające żołnierzy niemieckich poległych zarówno w I wojnie światowej (1914-1918), jak i powstaniach śląskich (1919, 1920 i 1921). Na sarkofagach znajdowały się napisy ilustrujące dzieje Niemiec zgodnie z ówczesną niemiecką propagandą historyczną. Znajdowały się na nim napisy: 1914: Niemcy, 1915: Spiżowy front, 1916: Żelazna wola, 1917: Bohaterska ofiara, 1918: Zdradzone zwycięstwo, 1919: Upadek w otchłań, 1920: Bojowy okrzyk honoru, 1921/22: Cięcie świętym mieczem, 1923: Święty siew, 1924/25: Lud w niebezpieczeństwie, 1931/32: Niemcy, obudźcie się. Plany budowy wykonane zostały przez architektów Franza Böhmer i Georga Petrich z Berlina. Pomnik w swej koncepcji był okrągły, wspierało go 12 filarów od zewnątrz, natomiast wewnątrz większa część wyłożona była (ok. 300 m²) kolorową mozaiką. Z góry przez odpowiednie otwory padały promienie słoneczne, które odbijając się od mozaiki, dawały wrażenie świecących się w różnych kolorach ścian. Na środku umieszczono figurę klęczącego mężczyzny z nagim torsem. Jednocześnie NSDAP budowało w niedalekiej odległości od przyszłego pomnika – schronisko młodzieżowe (Jugendherberge) i miejsca na obozowiska. Góra Świętej Anny miała służyć budowanej propagandzie sukcesu Rzeszy Niemieckiej.

Niemiecki pomnik zniszczyły wojska Armii Czerwonej w 1945 r. wysadzając go

w powietrze. Dnia 1 lipca 1945 r., na pierwszych po II wojnie światowej uroczystościach rocznicowych powstań śląskich ogłoszono decyzję o budowie pomnika na Górze Świętej Anny. Dnia 29 sierpnia 1945 r. powołano Komitet Budowy Pomnika, wyłoniono również Komitet Wykonawczy. Inicjatywę poparła Wojewódzka Rada Narodowa

w Katowicach. Ogłoszono konkurs na projekt pomnika, który pozostał nierozstrzygnięty. Wybitny polski artysta, który zdobył już uznanie międzynarodowe w okresie międzywojennym, prof. Xawery Dunikowski zgłosił projekt pt. „Łucznicy”, z koncepcją wykucia kompozycji łuczników słowiańskich w bazaltowej ścianie wzgórza, lecz nie uzyskał on wsparcia komitetu. W styczniu 1946 r. ogłoszono drugi – zamknięty – konkurs, który rozstrzygnięto 15 sierpnia 1946 r. Pierwszą nagrodę otrzymał Xawery Dunikowski, drugą – Marian Wnuk, a trzecią spółka autorska S. Mamot i J. Trenarowski. Akt budowy Pomnika Czynu Powstańczego, według zwycięskiego projektu Dunikowskiego, podpisano uroczyście 19 maja 1946 r. na Górze Św. Anny, podczas uroczystych obchodów 25. rocznicy wybuchu III powstania śląskiego.

Umowę z prof. X. Dunikowskim Komitet Budowy Pomnika podpisał 6 listopada 1946 roku. Dnia 13 grudnia 1946 r. Wojewódzka Rada Narodowa w Katowicach podjęła uchwalę o przekształceniu obszaru 120 ha na Górze Św. Anny w park. W 1947 r. A. Zawadzki polecił Dunikowskiemu uwzględnić historię walk o polskość Śląska – od czasów piastowskich aż do II wojny światowej. Powstania śląskie stały się więc tylko jednym z wielu tematów. Później pojawiały się kolejne sugestie polityczne o włączeniu wątków socjalistycznych – zwycięskiego pochodu Armii Czerwonej i Ludowego Wojska Polskiego (czyli tzw. braterstwa broni), a także tzw. solidarności robotniczo-chłopskiej.

Prace przy budowie pomnika rozpoczęto 18 maja 1947 r. Z rzeźbiarzem X. Dunikowskim współpracowali m.in.: inż. Gawędzki, inż. arch. Mączyński, arch. J. Kordula, inż. arch. Pieńkowski i inż. arch. Frydecki. Budowę pomnika zakończono w 1954 roku. Podczas budowy kilkakrotnie zmieniano koncepcję odnośnie charakteru i wymowy pomnika. Początkowo pomnik miał dotyczyć historii Śląska i walki o polskość tego regionu. Dunikowski wykonał szkice rysunkowe i płaskorzeźby na modelu, ilustrujące wybrane motywy. Szybko jednak zarzucono ten pomysł i zdecydowano, ż pomnik ma być przede wszystkim Pomnikiem Czynu Powstańczego i hołdem dla powstańców śląskich. Dunikowski znów wykonał nowe szkice i modele z płaskorzeźbami. Komitet Budowy Pomnika w 1952 r. znów zmienił zdanie i zdecydował, że pomnik ma być „Pomnikiem Bojowników o Wolność i Demokrację – Pomnikiem Wyzwolenia Śląska”. Pomnik zachował wcześniejszą nazwę – „Pomnika Czynu Powstańczego”, ale treści zmieniono dodając elementy socjalistyczno-propagandowe. Wówczas to Komitet Budowy Pomnika ostatecznie zaakceptował projekt płaskorzeźb na pylonach. W 1953 r. X. Dunikowski rozpoczął ich realizację.

Zgodnie z wizją władz komunistycznych pomnik na Górze Świętej Anny miał służyć propagandzie nowej władzy, miał być „Słupem granicznym rozszerzonym daleko na zachód rubieży naszej ojczyzny”– jak pisała ówczesna „Trybuna Robotnicza”. Miał być również postrachem dla Niemców, ostatecznym triumfem polskości na Śląsku, ale także wyrazem czci dla ZSRR i zwycięskiej Armii Czerwonej, która – w myśl ówczesnej propagandzie – przyniosła światu i Polsce wolność.

Warto podkreślić, że inicjatywa budowy pomnika upamiętniającego powstańców śląskich bardzo mocno poruszyła Ślązaków. Członkowie ZWPŚl zbierali dobrowolne datki, organizowano zbiórki uliczne i prace społeczne, które w efekcie przyniosły wielomilionowe sumy zebrane jako dar mieszkańców historycznego Górnego Śląska. Datki zbierano również

w zakładach pracy. Uroczyste odsłonięcie dzieła X. Dunikowskiego odbyło się 19 czerwca 1955 r. podczas uroczystości z udziałem ponad 250 tys. osób. Do dziś pod Pomnikiem Czynu Powstańczego na Górze Świętej Anny organizowane są uroczystości państwowe z okazji rocznicy III powstania śląskiego. Pod pomnikiem zbierają się również „Rodłacy”, czyli członkowie lub dzieci członków legendarnego Związku Polaków w Niemczech.

Opis

Zabytek znajduje się na obszarze „Góra Świętej Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy” objętym ścisłą ochroną konserwatorską jako Pomnik Historii, ustanowiony na mocy rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 14 kwietnia 2004 roku.

Pomnik Czynu Powstańczego na Górze Świętej Anny jest jednym z najwybitniejszych dzieł w polskiej rzeźbie współczesnej. Został tak zaprojektowany, że mimo iż panuje nad okolicą, stanowi harmonijną całość z otaczającym krajobrazem. Jest tak wkomponowany w przestrzeń, że elementy krajobrazowe stanowią jego część składową, wypełniają optycznie przestrzenie między pylonami. Ówczesna „Trybuna Robotnicza” porównała dzieło profesora X. Dunikowskiego do menhiru (m.in. w kulturze celtyckiej nazywa się tak głaz na grobie bohatera) pisząc: „Olbrzymie menhiry z szarego granitu wieńczą szczyt góry akcentem monumentalnej powagi i niewzruszonego spokoju”.

Xawery Dunikowski stworzył na Górze Św. Anny dzieło, w którym płaskorzeźba została potraktowana odmiennie niż dotąd. Kontur, zarys całej kompozycji i poszczególne jej elementy zostały wkute w granit ścian pylonu i wypełnione ołowiem. Pomnik Czynu Powstańczego prof. Dunikowskiego składa się z granitowej podstawy oraz czterech pylonów wykonanych z bloków granitowych o wysokości 11 metrów, zwieńczonych architrawem. Fryz łączący pylony górą zdobią głowy powstańców. Są to tzw. głowy śląskie a ich motyw Dunikowski zaczerpnął z tzw. „głów wawelskich”.

Całość usytuowana jest na postumencie, na który prowadzą schody, łączące pomnik z obszernym placem. Zewnętrzne ściany pylonów pokryte są kompozycjami figuralnymi o konturach wykutych w kamieniu i wypełnionych ołowiem (tzw. technika niello). Płaskorzeźby ilustrują wielowiekową walkę Śląska o polskość i powrót do macierzy, w tym: źle wydatowaną obronę Niemczy (z datą 950), walkę o zachowanie języka polskiego z datą 1934 (niezrozumiałą w kontekście historycznym), walkę o poprawę warunków bytowych i walkę o przyłączenie do macierzy. Dwie sceny na ścianach od strony amfiteatru przedstawiają zwycięski pochód wojsk kończących II wojnę światową z widoczną symboliką komunistyczną: sierpa i młota na proporcu żołnierzy – najpewniej Armii Czerwonej – co można wnioskować po charakterystycznych czapkach. Warto podkreślić, że te dwie ostatnie sceny zajmują całą wysokość filarów, sześć pozostałych sięga do ich połowy. Takie potraktowanie ma swoje uzasadnienie – sceny mniejsze można oglądać od strony placu, natomiast dwie duże mogą być oglądane od strony amfiteatru.

W środku pomnika ustawiony jest znicz, którego strzegą cztery granitowe kariatydy: górnik, hutnik, rolnik i matka z dzieckiem na ręku. Na jego ścianach bocznych widnieją płaskorzeźby polskich odznaczeń bojowych: Krzyża Grunwaldu i Śląskiego Krzyża Powstańczego.

Ogólny stan zachowania zabytku jest dobry. Miejscami uszkodzone są spoiny między betonowymi blokami okładziny, punktowe osłabienie struktury kamiennej okładziny, które spowodowane są uszkodzeniami mechanicznymi. Elementy reliefu wykonanego z ołowiu na ścianach filarów miejscami korodują i odspajają się. Spowodowane jest to tendencją do korozji wykorzystanego materiału (ze względu na ujemny potencjał elektryczny). Na stalowej ramie, która stanowi zbrojenie dla podestu, również widoczne są ślady korozji elektrochemicznej.

Dostępność. Ogólno dostępny.

Oprac. Joanna banik, OT NID w Opolu, 15.04.2018 r.