Wysokie walory zabytkowe architektury tego obiektu sprowadzają się do umiejętnego zespolenia form późnogotyckich, manierystycznych i barokowych. Dużej klasy artystycznej jest również jego barokowe i rokokowe wyposażenie wnętrza, wykonane przez miejscowych i obcych artystów pracujących na rzecz Polskiej Prowincji Paulinów.

Historia

W 1430 r. bp krakowski Zbigniew Oleśnicki wystawił kościół pw. św. Jana, w związku z nadaniem praw miejskich dla Pińczowa w 1428 roku. W 1431 r. fundator powołał przy nim kolegiatę, którą w 1436 r. przekazał paulinom wraz z parafią w Wierciszowie. Najpewniej tegoż roku rozpoczęto budowę okazałej trójnawowej bazyliki, do której zaanektowano dawne prezbiterium i zakrystię. Roboty te ukończono przed 1449 r., kiedy to bp Z. Oleśnicki i jego brat wojewoda sandomierski Jan z Oleśnicy wydali akt fundacyjny pińczowskiego klasztoru paulińskiego. W 1550 r. decyzją właściciela Pińczowa Mikołaja Oleśnickiego, zagorzałego promotora reformacji, usunięto ze świątyni paulinów. Dzięki interwencji Zygmunta II Augusta zakonnicy powrócili do niej, ale na krótko, bowiem zarządzali nią w latach 1551-55. Ponownie objęli kościół po zakupieniu dóbr pińczowskich przez bpa krakowskiego Piotra Myszkowskiego w 1586 roku. Najpewniej na początku sprowadzono do niego potrzebne wyposażenie, a jego remont wykonano dopiero w latach 1596-1598. Obecną świątynię rozpoczęto budować z inicjatywy generała zakonu Mikołaja Staszewskiego w 1637 r. (wg. M. Karpowicza jej plany wyk. Tomaso Poncino, ale budzi to wątpliwości). Inwestycja przyspieszyła dopiero po 1640 r., kiedy paulini uzyskali rekompensatę za utracone w latach 50-80. XVI w. dziesięciny od właściciela miasta - Jana Ferdynanda Myszkowskiego. Przy budowie kościoła wykorzystano d. wieżę, kruchtę i część murów zakrystii. Zasadnicze prace ukończono przed 1656 r., kiedy konsekrowano świątynię. Modernizację wyposażenia ukończono w latach 1660-66, m.in. w 1665 r. ołtarz gł. wykonał Marcin Kregel. Remont świątyni przeprowadzono w latach 1682 i 1691. Ponownie była odnawiana w latach 1719-32 (sklepienie pw. Anioła Stróża, szczyty zach. i wnętrze) i latach 1744-48. Kolejny raz zmodernizowano w niej wyposażenie w latach 1745-46 i 1753-1757. Wówczas powstał zachowany do dziś zespół ołtarzy (gł. i dwa boczne wyk. Paweł Walenty Wiązkowicz vel Więckiewicz, ambona, organy - organmistrz Wojciech Szyplewski z Pilzna), a w zakrystii prace nad wyposażeniem (wyk. Antonii Rotter). W 1819 r. paulini na stałe musieli opuścić świątynię, ponieważ władze Królestwa Polskiego skasowały ich klasztor. W latach 1820-1864 była w rękach norbertanek, przybyłych tutaj z Buska. Kilka razy została wyremontowana w latach 1835-65, 1858-1862 (wnętrze, naprawa dachu i wymiana zniszczonej posadzki), w latach 1890-92 (budowa sygnaturki i remont ołtarzy bocznych) i w 1899 r. Na przeł. XIX i XX w. wykonano polichromię wnętrza. Ponownie była odrestaurowana w latach 1939-44 (tynki zewn. i zakrystii). W latach 1982-84 i 1986 poddano konserwacji polichromie oraz zakrystię. W latach 1988-89 wymieniano więźbę i poszycie dachowe. W latach 1995-99 naprawiono tynki zewn. (kruchty), a także odrestaurowano polichromię w kaplicy Anioła Stróża. W 2004 r. naprawiono tynki wewn., a w latach 2007-8 tynki w kruchcie zach. W latach 2006-12 poddano konserwacji ołtarze – główny i boczny oraz ambonę.

Opis

Kościół położony jest w centrum nieregularnego placu, obwiedzionego niskim, kamiennym murem, z wysoką dzwonnicą położoną skośnie na osi fasady. Jest to orientowana świątynia o późnogotyckiej bryle, z dekoracją manierystyczną. W jej zach. części znajdują się pozostałości świątyni gotyckiej z portalem w kruchcie. Kościół jest trójnawową bazyliką z czteroprzęsłowym, kwadratowym korpusem i wyodrębnionym, dwuprzęsłowym, prostokątnym prezbiterium zamkniętym półkoliście absydą. Do prezbiterium od pn. przylega niższa od niego kwadratowa, piętrowa, zakrystia poprzedzona, prostokątnym przedsionkiem z klatką schodową, nad nim na piętrze prostokątny chór zakonny. Do korpusu nawowego dostawiono od zach., na osi, znacznie niższą od niego piętrową, kwadratową gotycką kruchtę, a od pd. przy 2 przęśle od wsch. kwadratową, kaplicę kopułową. Świątynię wymurowano z kamienia, obustronnie wytynkowano i opięto skarpami. Nakrywają ją dachy: dwuspadowy (nad nawą gł. z wieżową sygnaturką z dwuprześwitowym hełmem i nad kruchtą), wielospadowy (nad prezbiterium), pulpitowy (nad nawami bocznymi, przedsionkiem i zakrystią) i kopułowy z latarnią (nad kaplicą). Skromne, dwukondygnacyjne elewacje świątyni są rozczłonkowane skarpami. W ścianie wsch. zakrystii znajduje się epitafium Reginy Stolarskiej z ok. 1624 r. (nieustalony warsztat pińczowski). Na ich tle wyróżnia się, poprzedzona kruchtą z kartuszem z herbem Zygmunta Gonzagi Myszkowskiego z pocz. XVII w. (nieustalony warsztat z Pińczowa), fasada zach. o wysokim, wczesnobarokowym, dwustrefowym szczycie z niszami, obeliskami, które wieńczą wapienne rzeźby z ok. 1642 r. (nieustalony warsztat pińczowski). Wejścia główne i boczne akcentowane są kamiennymi portalami: ostrołukowym, profilowanym w kruchcie (2 ćw. XV w.) oraz z rustykowanymi obramieniami w bocznych wejściach (lata 30.-40. XVII w.). Wnętrze świątyni zdobią filarowe arkady międzynawowe, a pilastry mają stylizowane kapitele z belkowaniem. W nawie gł. i prezbiterium są sklepienia kolebkowe z lunetami (z geometryczną dekoracją stiukową, w nawie gł. typu krakowskiego, w nawach bocznych i prezbiterium typu lubelskiego), w kruchcie krzyżowo-żebrowe (z płaskorzeźbionym zwornikiem z herbem Oleśnickich z 2 ćw. XV w.). Wśród bogatego wyposażenia świątyni godnymi uwagi są: późnobarokowy ołtarz gł. z 1746 r. (wyk. Paweł Walenty Wiązkowicz vel Więckiewicz, z krucyfiksem z 2 poł. XVII w.) i zespół dziesięciu ołtarzy bocznych z lat 40. XVIII w. (z obrazami świętych i NMP z XVII-XX w.), stalle z ok. 1665 r. (z posągami świętych i obrazami z życia św. pustelników, wyk. Krakowski) , figura św. Anny Samotrzeć z 1 poł. XVI (niezidentyfikowany warsztat małopolski), chór muzyczny z prospektem organowym z ok. 1757-59 (instrument Wojciecha Szyplewskiego, późn. remont.), manierystyczny nagrobek Anny Jakuczykowej z 1618 r. w kruchcie (nieustalony warsztat pińczowski), marmurowa chrzcielnica z lat 40.-70. XVII w. (warsztat chęciński?).

Materiał i konstrukcja: kamień, cegła, murowanie i tynkowanie.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym z proboszczem.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 17-06-2017 r.