Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

d. zespół klasztorny Cystersów - Zabytek.pl

d. zespół klasztorny Cystersów


klasztor XIII w. Pelplin

Adres
Pelplin

Lokalizacja
woj. pomorskie, pow. tczewski, gm. Pelplin - miasto

Zespół zaliczany jest do najbardziej znaczących i liczebnych konwentów cysterskich w Polsce.

Stanowi dokument badawczy nad organizacją i działaniem modelowego opactwa, które w Pelplinie widoczne są w dobrze zachowanym układzie funkcjonalno-przestrzennym, składającym się z kościoła klasztornego, klasztoru, zespołu nowicjatu i infirmerii oraz zabudowań gospodarczych.

Architektura zespołu reprezentuje wysokie walory sztuki gotyckiej. Do wybitniejszych realizacji należy wczesnogotyckie oratorium (późniejszy kapitularz), nakryte po 1323 r. bogatym sklepieniem gwiaździstym, uznawanym za najstarsze tego typu w Prusach. Krużganki klasztorne stanowią jedną z trzech tego typu budowli zachowanych do dzisiaj na Pomorzu Wschodnim. Na wyróżnienie zasługuje letni refektarz, nakryty wysokiej klasy gotyckim sklepieniem gwiaździstym, a także portal do kapitularza z ok. 1300 r. odznaczający się bogatym profilowaniem i dekoracją rzeźbiarską.

Zespół wyróżnia się bogatym - manierystycznym, barokowym i rokokowym wyposażeniem, odznaczającym się wysoką, także wybitną klasą artystyczną, prezentującą osiągnięcia najlepszych działających na Pomorzu twórców, takich jak Herman Han, Jan Krieg, Bartłomiej Strobel i Andreas Stech.

Przeprowadzona w końcu XIX w. regotyzacja zespołu stanowi doskonały przykład panujących w tym czasie upodobań estetycznych i teorii konserwatorskich, wyrosłych na gruncie poglądów E. E. Viollet-le-Duca.

Opactwo było ważnym na Pomorzu ośrodkiem piśmiennictwa historiograficznego - powstała tutaj m. in. siedemnastowieczna Kronika Pelplińska, należąca do najobszerniejszych dzieł historiograficznych tego wieku, oraz (najprawdopodobniej) tabulatury pelplińskie, wykonane przez pelplińskiego zakonnika Feliksa Trzcińskiego, należące do największych siedemnastowiecznych zbiorów muzycznych w Europie.

W XIX w. w budynkach poklasztornych funkcjonowało Seminarium Duchowne, które do początku XX w. było jedyną na Pomorzu uczelnią o statusie szkoły wyższej, a także Collegium Marianum - jedyna w zaborze pruskim szkoła średnia, w której uczono języka i historii polskiej, a jej absolwenci byli mocno zaangażowani w działalność patriotyczną. Do innych, funkcjonujących okresowo w poklasztornych murach, ważnych dla regionu instytucji należała Biblioteka Seminarium Duchownego, Archiwum Diecezjalne i Muzeum Diecezjalne.

Historia

Opactwo w Pelplinie wywodziło się z macierzystego konwentu w Doberanie w Meklemburgii i należało do linii filiacyjnej klasztoru w Morimond. W 1258 r. książę Sambor II sprowadził mnichów z Doberanu na Pomorze i osadził w Pogódkach w pobliżu Skarszew. W 1276 r. konwent został przeniesiony do Pelplina. Dzięki licznym nadaniom klasztor stał się w XIV w. posiadaczem rozległych dóbr ziemskich, na których od 1303 r. prowadził systematyczną akcję lokacyjną.

Historia pierwszych zabudowań klasztornych jest tylko hipotetyczna. Przypuszczalnie pierwsze, tymczasowe zabudowania powstały w latach 1274-1276 i na przełomie XIII i XIV w. Po wybudowaniu klasztoru docelowego w budynkach tych umieszczono nowicjat, a w XVII w. także infirmerię.

Prawdopodobnie w końcu XIII lub na przełomie XIII i XIV w. zbudowano wolnostojące oratorium. W przeciągu XIV w. wznoszono etapami kościół oraz docelowe zabudowania klasztorne. Zgodnie z regułą cystersów centralnym elementem zespołu był kościół klasztorny, do którego od południa przylegały zabudowania klasztorne. Klasztor składał się z trzech skrzydeł, skupionych wokół prostokątnego wirydarza. Skrzydła i kościół były skomunikowane ze sobą za pomocą krużganków. Skrzydło wschodnie przeznaczone było dla ojców - na parterze mieściła się zakrystia, kapitularz, parlatorium, karcer oraz kaplica przedpogrzebowa, na piętrze - dormitorium. Skrzydło południowe przeznaczone było na refektarz i nowicjat. W skrzydle zachodnim znajdowały się pomieszczenia dla konwersów.

Data budowy klasztornego kościoła jest mocno hipotetyczna. Przypuszczalnie budowę rozpoczęto w 2 ćw. XIV w. (w literaturze przedmiotu można spotkać także początek lub 4 ćwierć XIV w.) i na pewno ostatecznie zakończono w 1557 r. Z zabudowań klasztornych jako pierwsze powstało skrzydło wschodnie, najpóźniej południowe oraz przylegający do kościoła krużganek. Na pocz. XIV w. (lub dopiero po 1323 r.) do skrzydła wschodniego przyłączono istniejące już oratorium, zaadaptowane teraz na kapitularz. Do zabudowań włączono istniejące już obrębie pierwszych zabudowań klasztornych gdanisko. Przy klasztorze od początku funkcjonowało gospodarstwo rolne, na potrzeby którego wzniesiono zespół zabudowań gospodarczych.

Od początku swojego istnienia klasztor w Pelplinie zachwycał współczesnych: „Klasztor ten (...) tak wspaniałe i ozdobne miał budowle, że budził podziw wszystkich ludzi” (Jan Długosz, Dziejów polskich ksiąg dwanaście, Tom IV, księga XI).

Klasztor znacznie ucierpiał w wyniku najazdu husytów w 1433 r., podczas wojny trzynastoletniej w latach 1454-1466 oraz wojen szwedzkich w XVII w.

W historii opactwa działało kilku wybitnych opatów, którzy przyczynili się do rozwoju klasztoru. Należeli do nich m. innymi Piotr Honigfeld i Andrzej z Rosenau (XV w.), za których rządów przypada ożywiona działalność klasztornego skryptorium, Mikołaj Kostka (1592-1610), który urządził szpital, sypialnie, refektarz i infirmerię dla chorych, oraz Feliks Kos (XVII w.), który ufundował m. in. ławy w krużganku północnym klasztoru. Największy okres świetności przypadł na rządy opata Leonarda Rembowskiego II (1618-1649) - mecenasa sztuki, z którego inicjatywy powstała większość manierystycznego i barokowego wyposażenia klasztoru.

W murach opactwa gościli królowie polscy - Zygmunt III, Władysław IV i Jan III Sobieski.

W pełni ukształtowane założenie klasztorne w Pelplinie zostało przedstawione na weducie opactwa z 1774 r. Klasztor składał się wówczas z kilku powiązanych ze sobą zespołów funkcjonalnych. Centralną pozycję założenia stanowiła bazylika klasztorna, do której od południa przylegały zabudowania klasztoru. Do wschodniego skrzydła klasztoru przylegał kapitularz, do skrzydła zachodniego dom dla gości. Po południowo-wschodniej stronie klasztoru znajdował się czworoboczny zespół zabudowań nowicjatu i infirmerii, połączonych z gdaniskiem. Na wschód od nowicjatu położone były zabudowania opactwa (rozebrane w XIX w.) wraz z ogrodem. Po zachodniej stronie klasztoru znajdowały się zabudowania gospodarcze - m. innymi spichlerz, młyn, browar i budynek bramny - zgrupowane wokół prostokątnego, wewnętrznego dziedzińca. Klasztor opływała od południa i zachodu rzeka Wierzyca, od której odchodził kanał gospodarczo-sanitarny, przepływający pod młynem i gdaniskiem. Po południowej stronie klasztoru rozciągał się ogród.

Po pierwszym rozbiorze Polski Pelplin znalazł się w granicach Prus. Rozpoczął się proces „wygaszania” działalności klasztoru, który ostatecznie w 1823 r. skasowano.

W 1824 r. do Pelplina przeniesiono stolicę zreorganizowanej diecezji chełmińskiej. Kościół został podniesiony do godności katedry, a zabudowania poklasztorne zaadaptowano do nowych funkcji. W części zabudowań usytuowano Wyższe Seminarium Duchowne oraz szkołę katedralną i śpiewaczą, przekształconą później w progimnazjum Collegium Marianum. W związku z tym w latach 1859-1868 klasztor przebudowano. Rozebrano pierwsze piętro skrzydeł klasztornych (w skrzydle południowym częściowo) i następnie nadbudowano dwie nowe kondygnacje. Skrzydło zachodnie (zaadaptowane na Collegium Marianum) przedłużono. Częściowo przekształcono wnętrza poklasztornych budynków. Niewielkich zmian dokonano w kapitularzu, który zaadaptowano na kaplicę Collegium Marianum, p.w. Św. Krzyża.

W dawnym zespole nowicjatu i infirmerii (zaadaptowanym na Seminarium Duchowne) większość budynków rozebrano. Ocalało tylko skrzydło południowe, południowa część zachodniego oraz gdańsko. W 1872 r. przebudowano wnętrza tych obiektów. Na miejscu rozebranych budynków wzniesiono w neogotycki gmach główny Seminarium.

W XIX w. działające w zespole poklasztornym instytucje stały się znaczącym na Pomorzu ośrodkiem intelektualnym, wyróżniającym się szczególnie w dziedzinie nauk historycznych. Znajdowało się tutaj m. innymi archiwum diecezjalne i biblioteka seminaryjna, które zawierały bogate zbiory pomorskich ośrodków diecezjalnych, szkół i skasowanych zakonów. W 1928 r. biskup St. Okoniewskiego utworzył Archiwum Diecezji Chełmińskiej oraz Muzeum Diecezjalne.

Podczas II wojny światowej w dawnym klasztorze umieszczono szkołę policyjną i więzienie. W wyniku działań wojennych zabudowania niemal nie ucierpiały (poza zniszczeniem witraży).

Po wojnie, poczynając od 1956 r. w bazylice i klasztorze prowadzone były prace konserwatorskie nad wyposażeniem, a od końca XX w. kompleksowe prace architektoniczne. Zbiory Biblioteki Seminarium Duchownego, Muzeum Diecezjalnego i Archiwum Diecezji Pelplińskiej przeniesiono do nowo zbudowanych gmachów, usytuowanych poza historycznym zespołem klasztornym.

W 1992 r. Pelplin stał się siedzibą nowo wyodrębnionej diecezji pelplińskiej.

Opis

Zespół poklasztorny położony jest w niewielkiej dolinie w zakolu rzeki Wierzycy, niegdyś po zachodniej stronie Pelplina (wsi, a od 1931 r. miasta), a obecnie w centralnej części miasta. Zespół składa się bazyliki klasztornej (później katedralnej), klasztoru, zespołu nowicjatu i infirmerii oraz klasztornych zabudowań gospodarczych.

Centralnym elementem zespołu jest kościół klasztorny, do którego od południa przylegają zabudowania klasztorne. Zabudowania klasztorne składają się z trzech skrzydeł, skupionych wokół prostokątnego wirydarza. Do wschodniego skrzydła klasztoru przylega od wschodu kapitularz, a do skrzydła południowego (od strony wirydarza) - lavatorium. Skrzydła i kościół skomunikowane są ze sobą za pomocą krużganków.

Kapitularz został wzniesiony przypuszczalnie w końcu XIII w. jako wolnostojące oratorium, po 1323 r. przebudowany na kapitularz. Budynek jest murowany z cegły, miejscami w wątku wendyjskim. Wnętrze jednoprzestrzenne, nakryte gotyckim sklepieniem gwiaździstym (po 1323) z ośmioramienną gwiazdą w przęsłem środkowym, ujętą od zach. i wsch. w połowy gwiazd sześcioramiennych oraz narożne sklepienia o podziałach trójkątnych. W 1864 r. powstał neogotycki szczyt schodkowy, empora organowa oraz obejmujące całą kaplicę polichromie ścienne, obecnie zamalowane pobiałą.

Skrzydła klasztorne wznoszone były etapami w przeciągu XIV w. Budowę rozpoczęto prawdopodobnie po 1323 r. Jako pierwsze wzniesiono skrzydło wschodnie, jako ostatnie - południowe. Na skrzydle południowym w 1674 r. wzniesiono wieżę zegarową (obecnie jest to rekonstrukcja z 1999 r.). Wszystkie skrzydła zostały w latach 1859-1868 przebudowane: nadbudowano drugą i trzecią kondygnację, skrzydło zachodnie (zaadaptowane na Collegium Marianum) przedłużono w kierunku południowym. Budynki są murowane z cegły, skrzydło wschodnie miejscami w wątku wendyjskim. Wszystkie skrzydła są trzykondygnacyjne. Elewacje od strony wirydarza posiadają jednorodny wystrój architektoniczny. W przyziemiu znajdują się krużganki o ostrołukowych oknach, przeważnie trójdzielne, z ceglanym laskowaniem. Na II i III kondygnacji elewacje o wystroju neogotyckim, rozczłonkowane przez wąskie, zgrupowane po dwa lub trzy, ostrołukowe okna, ze stolarką o podziałach imitujących dwudzielne laskowanie. Elewacje zewnętrzne skrzydeł są zróżnicowane. Skrzydło zachodnie (Collegium Marianum) wyróżnia się odmienną od pozostałych skrzydeł neogotycką dekoracją fasady (elewacja zachodnia) i ścian szczytowych. Cechą charakterystyczną dekoracji są szczyty schodkowe oraz pseudoryzality, zamarkowane w elewacji za pomocą smukłych, biegnących przez wszystkie kondygnacje, schodkowych skarp.

W przyziemiu skrzydła wschodniego w większości zachowały się oryginalne wnętrza gotyckie. Do ważniejszych należy sala posiedzeń Kapituły Chełmińskiej (powstała z połączenia w 1830 r. dwóch wcześniejszych pomieszczeń), w której jedna cześć sali sklepiona jest krzyżowo, druga gwiaździście. Ok. 1900 r. sala otrzymała jednorodny neogotycki wystrój: malowidło ścienne Ukrzyżowanie wykonane przez F. Stummela, boazerie, witraże oraz szafy na księgi kapitulne. W południowej części skrzydła znajduje się skarbiec katedralny (także utworzony w XIX w. z dwóch wcześniejszych komnat), przykryty sklepieniem krzyżowym (przypuszczalnie neogotycka rekonstrukcja). Do wnętrz skrzydła wschodniego prowadzą z krużganka trzy gotyckie, uskokowe portale. Do kapitularza prowadzi gotycki portal uskokowy z ok. 1300 r., z bogatą dekoracją o motywach maswerkowych, roślinnych i figuralnych. W portalu osadzone są renesansowe drzwi dębowe z 1603 r.

W skrzydle południowym znajduje się sala konwentu (utworzona w latach 1859-1860 z trzech komnat), przykryta trzema różnymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, wspartymi na różnych podporach, w tym na późnoromańskiej (wstawionej wtórnie), granitowej kolumnie. Drugim ważniejszym pomieszczeniem jest refektarz letni, nakryty w 2 poł. XIV w. sklepieniem gwiaździstym. Z krużganka do refektarza prowadzi gotycki portal uskokowy.

W skrzydle zachodnim wnętrza zostały całkowicie przebudowane w latach 1859-1868 i 1965 r. Zachowały się natomiast dwie piwnice: gotycka ze sklepieniem klasztornym na gurtach oraz barokowa ze sklepieniem kolebkowym z lunetami.

Krużganki przy wschodnim, południowym i zachodnim skrzydle klasztornym przykryte są sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, a krużganek przylegający do bazyliki - sklepieniem gwiaździstym. W krużganku północnym znajduje się gotyckie, dwustrefowe malowidło ścienne z 3 ćw. XIV w. z przedstawieniami Mistycznego Ukrzyżowania oraz Umycia nóg oraz manierystyczne ławy z 1609 r. Na ścianach tarczowych krużganka północnego, wschodniego i południowego umieszczone są 22 obrazy olejne na płótnie, z których 17 zostało wykonanych w latach 1689-96 przez A. Stecha i jego warsztat. Obrazy przedstawiają głównie sceny z życia i męki Chrystusa, Dziejów Apostolskich oraz sceny alegoryczne.

Lavatorium jest obiektem neogotyckim, odbudowanym w 1899 r. na autentycznych fundamentach. Budynek jest złożony na rzucie sześcioboku, kryty dachem w kształcie ostrosłupa.

Zabudowania zespołu nowicjatu i infirmerii usytuowane są po południowej i południowo-wschodniej stronie klasztoru. Na zespół składa się skrzydło południowe, zachodnie, przylegające od zachodu gdanisko oraz łącznik pomiędzy zabudowaniami nowicjatu a klasztorem. Skrzydło południowe, zachodnie oraz gdanisko stanowią budynki gotyckie, wzniesione prawdopodobnie w końcu XIII w., w latach 1868-1872 r. gruntownie przebudowane. Skrzydło południowe i zachodnie są jednokondygnacyjne. Elewacje w dolnych partiach są gotyckie, powyżej przemurowane - z neogotyckimi oknami zwieńczonymi łukami ostrymi lub odcinkowymi. W skrzydle południowym znajduje się kaplica p.w. św. Barbary, w 1872 r. przebudowana w stylu neogotyckim. Wnętrze kaplicy jest jednoprzestrzenne, z otwartą, wieszarową więźbą dachową.

Gdanisko jest budynkiem gotyckim, wzniesionym w końcu XIII w., w 1868 r. częściowo przebudowanym. Budowla jest założona na rzucie zbliżonym do kwadratu, dwukondygnacyjna, przykryta wysokim czterospadowym dachem. W strefie podziemnej znajduje się zamurowany półkolisty prześwit, przez który przepływał kanał sanitarno-gospodarczy.

Klasztorne zabudowania gospodarcze znajdują się po zachodniej stronie klasztoru. Składają się z budynku bramnego, stajni, spichlerza oraz małego i dużego młyna (stajnia, spichlerz i duży młyn nie są wpisane do rejestru zabytków). Budynki usytuowane są w zabudowie zwartej, w linii dawnej pierzei dziedzińca gospodarczego.

Budynek bramny wzniesiony jest w XV w., w latach 1619-1649 przebudowany w stylu renesansowym, w 1847 r. i 1910 rozbudowany. Murowany z cegły. Bryła dwukondygnacyjna. Część centralna obiektu jest wyższa, z zamurowanym przejazdem bramnym w przyziemiu, zwieńczona renesansowymi szczytami. Obecnie w obiekcie mieści się Diecezjalne Centrum Informacji Turystycznej.

Mały młyn stanowi budynek gotycki, prawdopodobnie z 1 poł. XIV w. W końcu XIX w. obiekt zaadaptowano na funkcje magazynowo-mieszkalne. Budynek jest parterowy, murowany z cegły, miejscami w wątku gotyckim. W elewacjach wschodniej i zachodniej widoczny zamurowany przepust kanału sanitarnego-gospodarczego. Budynek w 2007 r. zaadaptowano na hotel.

W klasztorze można zwiedzać krużganki, wirydarz, kaplicę

św. Krzyża (dawny kapitularz) oraz gotycką piwnicę skrzydła zachodniego (obecnie refektarz Collegium Marianum). Pozostałe pomieszczenia są dla ruchu turystycznego zamknięte. Budynek bramny i mały młyn są dostępne częściowo, w ramach funkcjonujących tam instytucji i usług.

Oprac. Beata Dygulska, OT NID w Gdańsku, 02.07.2014 r.