Jest drugą pod względem pod względem wielkości średniowieczną ceglaną świątynią w Polsce. Wyróżnia się wyjątkową jednorodnością architektoniczną oraz wysoką klasą artystyczną wykonania. Oryginalna i nowatorska - łączy tradycyjny w architekturze cystersów układ bazylikowy z rozpowszechnioną na Pomorzu halą, uzyskaną głównie przez zastosowanie pseudohalowego transeptu, w którym sklepienie każdego z ramion wsparte jest na jednym filarze. Sklepienie kryształowe transeptu, wykonane w 1557 r. przez Antoniego Schultesa, uznawane jest za najlepsze tego typu na Pomorzu. Portal północny odznacza się rzadko spotykaną w ceglanej architekturze obfitą dekoracją rzeźbiarską. Bazylika jest także cennym zabytkiem średniowiecznych technik budowlanych - posiada dobrze zachowaną storczykową więźbę dachową oraz unikatowe dźwigi do transportu materiałów budowlanych.

W bazylice znajduje się niezwykle bogate - gotyckie, manierystyczne, barokowe i rokokowe wyposażenie, wyróżniające się wysoką, także wybitną klasą artystyczną. Zespół gotyckich stall uznawany jest za jedno z najlepszych realizacji średniowiecznego snycerstwa w Polsce, a stalla opacka - o obfitej i urozmaiconej dekoracji oraz obszernym programie teologiczno-dydaktycznym - za najwybitniejsze tego typu dzieło w kraju. Sześciokondygnacyjny, manierystyczny ołtarz główny należy do największych ołtarzy w Europie. Dzieło wyróżnia się wyjątkową kompozycją przestrzenną, zaprojektowaną w formie łuku triumfalnego, a także bogatą dekoracją rzeźbiarską i złoceniami. W bazylice znajdują się także najcenniejsze dzieła Hermana Hana, najwybitniejszego malarza XVII w. na Pomorzu - m. innymi Pokłon pasterzy oraz Koronacja Matki Boskiej (z ołtarza głównego).

Przeprowadzona w końcu XIX w. regotyzacja bazyliki stanowi doskonały przykład panujących w tym czasie upodobań estetycznych i teorii konserwatorskich, wyrosłych na gruncie poglądów E. E. Viollet-le-Duca.

Historia

Opactwo w Pelplinie wywodziło się z macierzystego konwentu w Doberanie w Meklemburgii i należało do linii filiacyjnej klasztoru w Morimond. W 1258 r. książę Sambor II sprowadził na Pomorze mnichów z Doberanu i osadził w Pogódkach w pobliżu Skarszew. W 1276 r. konwent został przeniesiony do Pelplina. Dzięki licznym nadaniom klasztor stał się w XIV w. posiadaczem rozległych dóbr ziemskich, na których od 1303 r. prowadził systematyczną akcję lokacyjną.

Data budowy kościoła klasztornego jest mocno hipotetyczna. Przypuszczalnie budowa została rozpoczęta w 2 ćw. XIV w. (w literaturze przedmiotu można spotkać także początek lub 4 ćwierć XIV w) i zasadniczo ukończona ok. 1400 r. Za ostateczne zakończenie budowy przyjmuje się rok 1557 - datę założenia ostatniego sklepienia w transepcie. W 1472 r. nastąpiła konsekracja ołtarza głównego oraz świątyni. Od początku swojego istnienia bazylika i klasztor zachwycały współczesnych: „Klasztor ten (...) tak wspaniałe i ozdobne miał budowle, że budził podziw wszystkich ludzi” (Jan Długosz, Dziejów polskich ksiąg dwanaście, Tom IV, księga XI).

Klasztor wraz z kościołem znacznie ucierpiały w wyniku najazdu husytów w 1433 r., podczas wojny trzynastoletniej w latach 1454-1466 oraz wojen szwedzkich w XVII w.

Największy okres świetności opactwa przypadł na rządy opata Leonarda Rembowskiego II (1618-1649), który był również wielkim mecenasem sztuki. Powstała wówczas większość manierystycznego i barokowego wyposażenia bazyliki.

Po pierwszym rozbiorze Polski Pelplin znalazł się w granicach Prus. Rozpoczął się proces „wygaszania” działalności klasztoru, który ostatecznie w 1823 r. skasowano. W 1824 r. do Pelplina przeniesiono stolicę zreorganizowanej diecezji chełmińskiej, w wyniku czego poklasztorny kościół został podniesiony do godności katedry.

Nowa funkcja spowodowała znaczące przekształcenia w istniejących zabudowaniach poklasztornych. W samej bazylice zmiany były niewielkie, stały się jednak sposobnością do wprowadzenia do świątyni elementów stylu neogotyckiego. W latach 60. XIX w. miała miejsce dyskusja nad ewentualną restauracją bazyliki, rozumianą jako przywrócenie jej gotyckiej „integralności” stylistycznej, w tym wymiany barokowego wyposażenia świątyni na neogotyckie. Ostatecznie zdecydowano się tylko na oszczędną regotyzację, przeprowadzoną w latach 1894-1899 wg projektu Józefa Renarda i jego zastępcy van Hackena.

Podczas II wojny światowej bazylika ucierpiała w niewielkim stopniu. Poczynając od 1956 r. w bazylice i klasztorze prowadzone były prace konserwatorskie nad wyposażeniem, a od końca XX w. kompleksowe prace architektoniczne.

W 1965 r. papież Paweł VI nadał katedrze w Pelplinie honorowy tytuł basilica minor. W 1992 r. Pelplin stał się siedzibą nowo wyodrębnionej diecezji pelplińskiej.

Opis

Bazylika położona jest w centralnej części miasta, w zespole dawnego klasztoru cystersów. Kościół zamyka od północy czworobok zabudowań klasztornych.

Świątynia zbudowana jest w stylu gotyckim i do dzisiaj niemal w całości zachowała swoją autentyczną substancję materialną i gotycką formę architektoniczną, z niewielkimi nowożytnymi i neogotyckimi uzupełnieniami oraz XIX- i XX-wiecznymi rekonstrukcjami.

Stanowi murowaną z cegły, orientowaną bazylikę, założoną na rzucie krzyża łacińskiego. Korpus główny jest trzynawowy, transept dwunawowy, halowy, o ramionach silnie występujących na boki. Zarówno korpus główny jak i transept zamknięte zostały prostymi ścianami. Ołtarz główny usytuowany jest pomiędzy drugą od wschodu parą filarów, tworząc pozorny ambit (od XVII w.). Nawy korpusu głównego bazyliki rozdzielone są arkadami wspartymi na ośmiobocznych filarach, przechodzących w wyższych partiach nawy głównej w trójboczne filary przyścienne, wspierające bogato profilowane arkady tarczowe. W każdym ramieniu transeptu sklepienie wsparte jest na jednym ośmiobocznym filarze. Nawa główna oraz boczne przykryte są sklepieniami gwiaździstymi, powstałymi w trzech okresach: w nawach bocznych prawdopodobnie w końcu XIV w., we wschodniej części nawy głównej prawdopodobnie w 1 poł. XV w., a w zachodniej części tej nawy - w końcu XV lub 1 poł. XVI w. W 1557 r. powstały sklepienia ramion transeptu - sieciowe w ramieniu południowym oraz kryształowe w północnym, wykonane przez Antoniego Schultesa.

Wschodnia i zachodnia elewacja szczytowa bazyliki flankowane są półośmiobocznymi wieżami komunikacyjnymi, ujmującymi wielkie ostrołukowe okno. Ściany boczne są oskarpowane, łuki odporowe ukryte pod dachami naw bocznych. Na dekorację elewacji składają się blendy ze sgraffitową dekoracją maswerkową oraz usytuowane w zwieńczeniu ścian gzymsy arkadkowe i fryzy ceramiczne lub sgraffitowe. Sgraffitowe dekoracje maswerkowe występują także w szczytach naw bocznych. Okno w elewacji zachodniej posiada bogaty maswerk z piaskowca, o rysunku różycy (z 1867 r.), w elewacji wschodniej - skromny maswerk o rysunku kół. W oknach znajdują się witraże neogotyckie z lat 1867-1887 (częściowo zrekonstruowane w latach 1995-1996). W elewacji zachodniej i wschodniej współczesne witraże z 1960 i 1996 r.

Zewnętrzna dekoracja architektoniczna budowli skupiona jest w szczytach, o zróżnicowanych rozwiązaniach formalnych. Szczyt wschodni powstał ok. 1400 lub na pocz. XV w., zachodni i północny w XV w., południowy posiada dolną strefę gotycką oraz górną renesansową - z 2 poł. XVI w. Wszystkie szczyty posiadają formę schodkową, dekorowaną przez wieńczące wimpergi (w końcu XIX w. zrekonstruowane), lizeny kątne, blendy, maswerki, laskowanie, sterczyny, oraz, w przypadku szczytów wschodniego i południowego - sgraffita. W szczycie wschodnim występują ponadto ceramiczne konsole w formie popiersi. Na osi szczytu zachodniego znajduje się wykusz dawnego dźwigu do transportu materiałów budowlanych, zwieńczony barokowym szczycikiem z datą 1683. Szczyt południowy zwieńczony jest trzema renesansowymi, półkolistymi frontonami.

Więźba dachowa o konstrukcji storczykowej, z drewnianymi urządzeniami dźwigowymi do transportu materiałów budowlanych - w postaci pionowego wału, żurawia oraz bębna deptakowego z wałem poziomym.

Bazylika posiada dwa gotyckie portale uskokowe. Portal w północnym ramieniu transeptu wyróżnia się bogatą dekoracją rzeźbiarską ze sztucznego kamienia: w strefie kapitelowej półpostacie proroków, w archiwoltach figury aniołów i świętych z baldachimami, w kluczu głowa Chrystusa. Portal w południowym ramieniu transeptu powstał prawdopodobnie w 1 tercji XV w., jest wielouskokowy, strefa cokołowa i kapitelowa ościeży z dekoracją o motywach winorośli. W elewacji zachodniej znajduje się uskokowy portal neogotycki z lat 1844-1845. Do krużganka zachodniego prowadzi portal z malarską dekoracją maswerkową w tympanonie (prawdopodobnie zrekonstruowany w XIX w.).

Pomiędzy południową ścianą kościoła i transeptem znajduje się zakrystia, wzniesiona w latach 1602-1603, nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. W przejściu z transeptu do zakrystii wstawiono w 1714 r. barokowy portal z czarnego i białego marmuru. W południowo-zachodnie naroże południowego ramienia transeptu wtopiony jest narożnik krużganka klasztornego, nad którym umieszczono barokową emporę organową z lat 1674-1680. Obok znajduje się, zbudowana przypuszczalnie w końcu XVIII w. klatka schodowa, z barokowym portalem, prowadząca na piętro wschodniego skrzydła klasztoru. W zachodnim, ostatnim przęśle korpusu nawowego znajduje się wzniesiona w latach 1842-1845 neogotycka, sklepiona gwiaździście kruchta.

Gotycki wystrój rzeźbiarski bazyliki reprezentuje usytuowany w południowym ramieniu transeptu baldachim nad pisciną, z półpostaciami proroków, wykonany ze sztucznego kamienia, w końcu XIV lub początku XV w.

We wnętrzu na jednym z filarów zachował się fragment gotyckiego malowidła ściennego z XV w., z przedstawieniem św. Krzysztofa. Pozostałe ściany bazyliki pokryte są polichromiami neogotyckimi z lat 1894-1898 - o motywach architektoniczno-roślinnych i figuralnych, zaprojektowane i częściowo wykonane w latach 1897-1898 przez Fryderyka Stummela.

Bazylika posiada bogate wyposażenie z XV, XVII, XVIII i XIX w. Gotyckie stalle, datowane zazwyczaj na okres pomiędzy 1434-1454 r., posiadają przedstawienia figuralne oraz dekorację o motywach architektonicznych, zwierzęcych, roślinnych i maswerkowych. Na odwrociach stall wykonano w poł. XVII w. barokowe malowidła olejne, przedstawiające typologię biblijną, połączoną z antycznymi tekstami.

Wyposażenie manierystyczne reprezentuje przede wszystkim zespół 20 manierystycznych, barokowych i późnobarokowych ołtarzy, powstałych głównie w latach ok. 1620 -1670 oraz w XVIII w. Ołtarze posiadają bogatą dekorację oraz cenne obrazy, autorstwa m. in. Hermana Hana, Bartłomieja Strobla, Jana Kriega i Andreasa Stecha. Najokazalszy jest manierystyczny ołtarz główny, powstały głównie w latach 1623-1624. Ołtarz jest trójosiowy, sześciokondygnacyjny, zaprojektowany w układzie kompozycyjnym łuku triumfalnego, z zastosowaniem spiętrzonego porządku, z bogatym programem rzeźbiarskim i złoceniami. Znajdują się w nim dwa obrazy Hermana Hana - Koronacja Marii oraz umieszczona w szczycie Wizja św. Bernarda.

Do pozostałych ołtarzy tego okresu należą: ołtarz św. Filipa (1673) z obrazem A. Stecha Św. Filip nawraca etiopskiego dworzanina, ołtarz św. Andrzeja (XVII w.) z obrazem A. Stecha Ukrzyżowanie św. Andrzeja; ołtarz św. Benedykta, Bernarda i Roberta (konsekr. 1757) z obrazami S. Buchwalda; ołtarz Niepokalanego Poczęcia (1718), ołtarz Stygmatów św. Franciszka (XVIII w.), ołtarz Matki Boskiej Wniebowziętej (1619) z obrazami H. Hana Trójca Święta, św. Benedykt, św. Bernard, Wniebowzięcie NMP oraz Pokłon Pasterzy; ołtarz św. Jakuba Starszego (1641) z obrazami A. Strobla Ścięcie św. Jakuba Starszego oraz Matka synów Zebedeuszowych przed Chrystusem; ołtarz Siedmiu Sakramentów (pocz. XVII w.) z obrazami mistrza z kręgu Hana Aniołowie z monstrancją, Chrystus - fons vitae i Ostatnia Wieczerza; ołtarz św. Macieja (1670) z obrazami A. Stecha Wybór Macieja i Uczniowie idący do Emaus; ołtarz św. Młodzianków (1653) z obrazami A. Stecha Rzeź betlejemska i Męczeństwo Legii tebańskiej; ołtarz św. Jana Nepomucena (konsekr. 1757); ołtarz Zwiastowania (1645, przeniesiony w k. XIX z kaplicy Jana Kosa); ołtarz św. Apostołów Piotra i Pawła (1644); ołtarz św. Urszuli (pocz. XVII w.) z obrazami J. Kriega (atrybucja sporna), m. in. Przybycie św. Urszuli do Kolonii; ołtarz św. Marii Magdaleny (XVII w.) z obrazami H. Hana Śmierć Marii Magdaleny i jego ucznia Uczta u Lewiego; ołtarz św. Rodziny (XVII w.) z obrazami H. Hana Św. Rodzina i Św. Elżbieta opatruje chorego; ołtarz św. św. Biskupów Wojciecha, Stanisława i Tomasza Becketa (konsekr. 1757); ołtarz św. Maurycego (konsekr. 1785) z obrazami A. Stecha Św. Maurycy odmawia oddania czci Jowiszowi i Św. Jan na Patmos (1674 ?); ołtarz św. Krzyża (pocz. XVII w.) z obrazami H. Hana Św. Jadwiga i A. Stecha Ukrzyżowanie (1690). Spośród licznych obrazów nie ołtarzowych wyróżnia się obraz Fundacja klasztoru w Pogódkach w 1258 r. z 1675 r., autorstwa A. Stecha, oraz przypisywane przez niektórych badaczy temu samemu autorowi dwa imaginacyjne portrety książąt Sambora I i Mszczuja II z ok. 1680 r.

Do pozostałego wyposażenia nowożytnego należą późnorenesansowe stalle z 1612 r., zdobione ornamentem okuciowym, geometrycznym i roślinnym, oraz wykonane w 1622 r. dwie stalle barokowe. Barokowa ambona wykonana w z 1682 r. przez Mateusza Schollera, odznacza się bogatą, złoconą dekoracją rzeźbiarską, na którą składa się ośmioboczna czasza wsparta na figurze Samsona rozdzierającego paszczę lwa, rzeźbione płyciny balustrady i zaplecka oraz ażurowa latarnia z postacią Chrystusa. W latach 1677-1679 wykonany został prospekt organowy, równie bogato dekorowany i przypisywany temu samemu co ambona autorowi. Organy wykonał gdański organmistrz Jan Jerzy Wolffa (Wulff) z Ornety.

Do wyposażenia neogotyckiego należy prospekt organowy z lat 1844-1845, wykonany wg projektu Wallbauma. Instrument wykonał organmistrz Karol August Bucholz (organy w 1908 r. przebudowano).

Obiekt dostępny, za wyjątkiem nabożeństw.

Oprac. Beata Dygulska, OT NID w Gdańsku, 18.06.2014 r.