Pozostaje niezwykle wartościowym przykładem rzadko już reprezentowanego na Śląsku typu rycerskiej warowni o układzie centralnym, z wieżą obronną, domem zamkowym i murem. Ten zasadniczy układ otoczonego fosą założenia został zachowany przy kolejnych przebudowach, a przy tej z 1 ćw. XVII w. utrzymano jeszcze zasadniczo warowny charakter zamku. Zniesiono go przy przebudowie zamku na barokową, reprezentacyjną rezydencję, jednakże zachowując fosę. W XIX w. powiązano zamek z rozległym parkiem, co podniosło znacząco walory krajobrazowe całego założenia.

Historia

Owiesno wzmiankowane było po raz pierwszy w 1260, a tutejsze dobra — w 1293 r. W XIV, XV w. należały one do możnego rodu Pogorzelów, mających w 1316 r. w Owieśnie swoją siedzibę. Czy była to już najstarsza część obecnego zamku nie można tego jednoznacznie stwierdzić. Przypuszcza się bowiem, że mogła ona powstać na pocz. XIV w., ok. poł. XIV w. lub nawet w latach ok. 1385-1417. Została wzniesiona jako nizinna, rycerska, mieszkalno-obronna warownia na obrysie koła o średnicy 30 m, mająca złożony program funkcjonalny. Składała się z wieży obronnej (bergfriedu), w przyziemiu czworobocznej, wyżej cylindrycznej, z kamiennego muru obwodowego (o grubości 1,95-2 m) i z dobudowanego do niego, trójskrzydłowego domu, wydzielającego trapezowy, nieregularny dziedziniec. Takiego rodzaju założenie otoczone fosą, zwarte i ściśle zamknięte było reprezentatywne dla śląskiego budownictwa XIV i XV w., za którego nieliczne zachowane obecnie przykłady można uznać siedziby mieszkalno-obronne w Ciepłowodach, Gościszowie i Pankowie. Może już w średniowieczu zbudowano drugi, zewnętrzny pierścieniem muru (o grubości 1,05-1,4 m), w którego to pn. odcinku rozmieszczono okna strzelnicze, a w odcinku pd. — czworoboczną basztę z wjazdem. Ale nie można też wykluczyć, że ów drugi pierścień murów powstał dopiero w czasach nowożytnych. Zapewne w XVI w. nadbudowano wieżę o górny, ośmioboczny pierścień ze strzelnicami kluczowymi. Niektóre wnętrza nakryto nowożytnymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami mającymi też spóźnione cechy późnogotyckie. Jedno z nich, na piętrze wieży otrzymało gwiaździsty układ wyciągniętych szwów i listew, a drugie, w domu — wyciągnięte szwy i talerzowy zwornik. Następnie, w 1 ćw. XVII w., gdy dobra należały do rodziny von Bock zamek rozbudowano. Pomiędzy starszym a nowszym, zewnętrznym murem wzniesiono, przy zachowaniu wysokości dwóch kondygnacji nowe części budynku mieszkalnego z wnętrzami nakrytymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Dawną basztę w zewnętrznym pierścieniu murzu przekształcono na ryzalit, który miał swój odpowiednik w wysuniętym pd.-wsch. członie drugiej, nowej części zamku. Pomiędzy nimi znajdowała się brama frontowa, nad którą umieszczono zapewne kamienną, płaskorzeźbioną płycinę w stylu manieryzmu, z herbami rodzin von Bock i von Waldim. Elewacje zamku otynkowano i pokryto dekoracją sgraffitową. W 1 poł. XVIII w., może w dwóch etapach, w 1713 r. oraz w roku 1742 zamek przebudowywano. Nadbudowano II piętro, budynek nakryto dachem mansardowym. Najokazalej ukształtowano front zamku, z ryzalitem pozornym ze skrajnymi wiązkami pilastrów z impostami. Nie wiadomo, czy już wówczas ryzalit ten był zwieńczony trójkątnym naczółkiem, co w 1 poł. XVIII w. było możliwe (klasycyzujący barok). We frontowym ryzalicie umieszczono kamienny, prostokątny portal z medalionem z płaskorzeźbionymi głowami małżonków z rodziny von der Heyde (1713). Portal ten przebudowano w 1742 r., wymieniając środkową część nadproża na nową, festonowo podciętą, z dekoracją ornamentalną, inskrypcją CVDH (Conrad von der Heyde) i datą 1742. Wykonano w duchu dojrzałego baroku nowe, obecne zwieńczenie portalu. Pozostałe elewacje otrzymały skromniejszy wystrój złożony z podziału ramowego, z profilowanego gzymsu koronującego i z uszakowych obramień okiennych z guttami. Zapewne w 1 poł. XVIII w. przebudowano też mosty przez fosę, i ozdobiono rzeźbami most frontowy. W 1703 r. umieszczono przed budynkiem kamienną fontannę. Kolejną, istotną przebudowę zamku przeprowadzono w latach 1879-1885, zachowując ogólnie barokowe ujęcie jego bryły i elewacji. Nadbudowano górną, ośmioboczną, węższą kondygnację wieży, i nakryto wieżę neobarokowym, dwuprześwitowym hełmem, w formach z 4 ćw. XVII w. Prawdopodobnie dokonano nowej aranżacji frontu budynku i może dopiero w latach 70. XIX w. zbudowano trójkątny naczółek ryzalitu z dwoma kartuszami herbowymi Seidlitzów i Sandretzkich oraz z datą 1878. Ponadto w barokowym portalu umieszczono dwa herby małżonków z rodziny von Seidlitz. Przebudowano obie sienie przejazdowe i główną klatkę schodową przy wieży. Usunięto barokowy wystrój wnętrz. W 1879 r. odwodniono fosę, wyremontowano mosty i odcinki zewnętrznego muru, oporowo-grodzącego. Na pocz. XX w. zmieniono wystrój elewacji zamku. W miejsce plastycznego i zagęszczonego podziału ramowego wprowadzono podział malowany i uproszczony i to na ważniejszych elewacjach. W przyziemiu zamku, na pd.-wsch. od frontowej sieni przejazdowej urządzono kaplicę, którą udostępniano też gminie Braci Morawskich z Piławy Górnej. Już w 1963 r. zamek był w bardzo złym stanie technicznym. W 1964 r. zawaliła się wieża i uszkodziła znaczną część budynku, który obecnie jest trwałą ruinę. Barokową fontannę przeniesiono do Lewina Kłodzkiego, i złożono na tamtejszym rynku, a pozostały detal architektoniczny zdeponowano w 1990 r. w Muzeum Okręgowym w Wałbrzychu. Obecnie zamek jest pod opieką fundacji Zamek Chudów, z inicjatywy której przeprowadzono na jego terenie w 2009 r. prace porządkowe i zabezpieczające.

Opis

Zamek zbudowany z kamienia łamanego i cegły zachowany jest obecnie w formie trwałej ruiny, częściowo do korony murów. Wznosi się na rzucie koła o podwójnym pierścieniu, z domem zamkowym włączonym w układ murów wewnętrznego i zewnętrznego, zawierającym dwie sienie przejazdowe. Część domu w obrębie wyznaczonym murem wewnętrznym sąsiaduje z czworobocznym w obrysie przyziemiem wieży, ma trzy jednotraktowe skrzydła z klatkami schodowymi, w tym z główną przy wieży i wydziela wewnętrzny, trapezowy dziedziniec. Ta część domu wyeksponowana od pn.-zach., pn. i pn.-wsch. ma obrys półcylindryczny i elewację zawierającą gotycki mur oraz wzmocnioną masywnymi, ceglanymi, późniejszymi przyporami. Zaznacza się też od pn.-zach., pn. i pn.-wsch. kolista platforma, na której stoi zamek oraz widoczny jest jej kamienno-ceglany mur oporowy z otworami strzelniczymi. Od pd.-zach., pd. i pd.-wsch. do opisanej już części budynku mieszkalnego przylega jego nowsza część, częściowo jednotraktowa, częściowo dwutraktowa, zajmująca przestrzeń pomiędzy pierścieniami murów, wewnętrznego i zewnętrznego. Front budynku ujęty jest dwoma, zróżnicowanymi ryzalitami. Zachowane są relikty wystroju zamku: pozostałości artykulacji ryzalitu pozornego w elewacji frontowej i barokowy portal bez dekoracji heraldycznej. W elewacjach pozostały także relikty obramień okiennych, gzymsów i pasowego boniowania przyziemia. Platformę z zamkiem obiega częściowo zachowany, kamienny mur oporowo-grodzący. Zamek otoczony jest głęboką, szeroką fosą, przez którą przerzucone są dwa kamienne, jednoarkadowe mosty.

Zabytek dostępny przez cały rok.

Oprac. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 21.06.2016 r.