było ich w mieście 10). Synagoga nie ma rabina, ani swojego zgromadzenia wiernych, ale jest jedyną zachowaną bóżnicą w pobliżu byłego obozu zagłady KL Auschwitz-Birkenau i dziś pozostaje miejscem modlitwy, refleksji i pamięci o Holocauście. Zabytek pomimo przekształceń i utraty swojego pierwotnego charakteru jest jednym z niewielu zachowanych żydowskich obiektów religijnych na terenie Małopolski. Bożnica jest obiektem o dużym znaczeniu dla pamięci o przeszłości nie tylko  dla lokalnej społeczności, ale także dla polsko-żydowskiego dziedzictwa naszego kraju.

Historia

Synagoga Chewra Lomdej Misznajot (hebr. Bractwo Studiujących Misznę) zbudowana została w latach 1913-1918 według stylu bejt ha-midrasz ("dom nauki"). ze specjalnym pomieszczeniem do studiowania Talmudu dla chłopców i mężczyzn. Jako obiekt kultu religijnego funkcjonowała do września 1939 r. Bożnica nie została zniszczona przez hitlerowców, ponieważ w czasie okupacji w budynku znajdował się wojskowy magazyn amunicji. Od 1945 do 1955 r. synagoga pełniła swoją pierwotną funkcję dla niewielkiej grupy ocalałych miejscowych Żydów, później była nieużytkowana, a w latach 90. XX w. mieściła hurtownię dywanów. W 1998 bożnica została przejęta przez żydowską gminę wyznaniową w Bielsku-Białej, która przekazała ją fundacji Edukacyjne Centrum Żydowskie w Oświęcimiu, założonej w 1996 r. na wzór Auschwitz Jewish Center Foundation w Nowym Jorku powstałego w 1995 r. Fundacja z inicjatywy biznesmena Freda Schwartza niezwłocznie przeprowadziła gruntowny remont obiektu, dzięki któremu odrestaurowana synagoga we wrześniu 2000 r. została ponownie otwarta dla celów religijnych i edukacyjnych. W sąsiadującym  z bożnicą budynku znalazło swoją siedzibę Centrum Żydowskie, które dokumentuje losy Żydów oświęcimskich, a także zajmuje się edukacją ze szczególnym uwzględnieniem problematyki Holokaustu i współczesnych zagrożeń związanych z nietolerancją i uprzedzeniami. W Centrum działa także Muzeum Żydowskie. Od września 2006 Centrum Żydowskie i synagoga są częścią Muzeum Dziedzictwa Żydowskiego w Nowym Jorku.

Opis

Synagoga jest budynkiem murowanym, wzniesionym na planie prostokąta parterowym, nakrytym dachem dwuspadowym ożywionym kamiennymi kulami na postumentach ustawionych w narożnikach połaci dachowych. Elewacje ozdobione są skromnymi detalami architektonicznymi. We wnętrzu znajduje się duża sala modlitewna sąsiadująca z dawnym babińcem. Pomieszczenia doświetlane są oknami, których otwory z zewnątrz zamknięte są łukami pełnymi lub odcinkowymi. W sali modlitewnej (w części dla mężczyzn), znajdują się m.in. drewniane Aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa służąca do przechowywania zwojów Tory, pięciu pierwszych ksiąg Biblii, najważniejszego tekstu objawionego judaizmu), bima (podwyższone miejsce ze stołem do wykładania i czytania Tory), regały na modlitewniki i ławki. Nad salą zawieszony jest wieloramienny, ozdobny, metalowy żyrandol. Pierwotnie na poddaszu synagogi mieściło się pomieszczenie do studiowania Talmudu (komentarzy do Tory).

Na ścianie sali modlitewnej zachował się niewielki fragment oryginalnej dekoracji malarskiej. W sali znajdują się dwie tablice z inskrypcjami w języku hebrajskim. Tablica z 1928 r. jest jedynym zachowanym oryginalnym detalem dawnego wyposażenia synagogi i upamiętnia jej administratorów, opiekunów lub dozorców.  Druga tablica z 1907 r., ufundowana została przez żonę ku czci zmarłego męża, a umieszczono ją w tym miejscu po 1945 r. W sąsiadującym z synagogą budynku prezentowana jest wystawa Oszpicin. Historia żydowskiego Oświęcimia, przedstawiająca dzieje lokalnej społeczności żydowskiej od 1. poł. XVI w. do czasów współczesnych (Oszpicinem  nazywali Żydzi Oświęcim). Obok dokumentów, fotografii i judaików ze zniszczonej przez hitlerowców Wielkiej Synagogi w mieście można tutaj zobaczyć wiele przedmiotów związanych z codziennym życiem oraz handlem i rzemiosłem. W części ekspozycji zapoznać się można z relacjami byłych mieszkańców Oświęcimia, którzy przeżyli Holokaust i zamieszkali w Izraelu. W centrum edukacyjnym organizowane są wykłady, seminaria, spotkania i imprezy kulturalne. Znajduje się tu także bogaty księgozbiór biblioteczny z książkami o tematyce żydowskiej w językach polskim, angielskim, niemieckim i hebrajskim.

Zabytek dostępny. Centrum Żydowskie jest czynne od niedzieli do czwartku od 8:30-17:00, w piątek latem w godzinach 8:30-17:00, w piątek zimą w godzinach 8:30-14:00.

Oprac. Tadeusz Śledzikowski, OT NID w Krakowie, 22-06-2015 r.