Byli tutaj w 1780 r., choć formalnie nie posiadali statusu mieszczan i mieszkali poza murami miejskimi. Warunki osadnicze zmieniły się u schyłku epoki wojen napoleońskich. Nastąpiło to po wejściu w życie tzw. edyktu tolerancyjnego w 1813 r.; w tym też roku do miasta ściągnęli pierwsi Żydzi. Przybywali oni z terenu Prus Zachodnich, a później – Królestwa Polskiego. W 1816 r. społeczność liczyła 60 osób. Szybko zorganizowano infrastrukturę religijną oraz szkolną. W 1819 r. założono cmentarz, a w 1835 r. wzniesiono synagogę. Tutejsi Żydzi zajmowali się przede wszystkim kupiectwem, handlem oraz rzemiosłem.

Olsztyńska diaspora, odmiennie niż np. wspólnoty na Mazurach, nie zatrzymała się w swoim rozwoju liczebnym na latach 80–90. XIX w., lecz stale rozrastała się licząc w 1925 r. 612 osób. Do 1913 r. w Olsztynie mieściła się siedziba Związku Synagog Prus Wschodnich. Przy nowej synagodze wzniesionej w 1877 r., zbudowano siedzibę gminy i dom dla urzędników oraz budynek gospodarczy.

Znanym na całym świecie olsztynianinem pochodzenia żydowskiego był Erich Mendelsohn. Znanymi szerzej w Niemczech Żydami związanymi z Olsztynem byli ponadto: Hugo Haase (1863–1919), ur. w Olsztynie, umiarkowany socjaldemokrata i pacyfista, przed I wojną światową jeden z przywódców Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD) oraz impresjonistka Frieda Strohmberg (1885–1940), mieszkająca i tworząca w Olsztynie w latach 1910–1927.

Olsztyńska społeczność żydowska stała niejako z boku konfliktu narodowościowego polsko–niemieckiego, dostosowując się językowo do oczekiwań klientów. W 1861 r. w statystykach zapisano, iż 30 tutejszych Żydów posługuje się jidysz, 130 – językiem polskim lub niemieckim. Niemniej jednak do końca XIX w. wielu Żydów sprzyjało Polakom. Później członkowie społeczności identyfikowali się coraz częściej z niemiecką większością.

Niezależnie od tego członkowie wspólnoty angażowali się w życie społeczne miasta. Dawid Mendelsohn był radnym oraz współzałożycielem, a później dowódcą ochotniczej straży pożarnej. Żydzi wielokrotnie wspierali charytatywnie ubogich mieszkańców miasta, niezależnie od wyznania, a nawet byli fundatorami wyposażenia kościołów katolickich.

Nie obywało się jednak bez zgrzytów na linii społeczność żydowska – chrześcijańska większość. W 1882 r. na fali antysemityzmu, który ze szczególnym nasileniem ogarnął wówczas Europę, policja zapobiegła próbie pogromu ze strony robotników. U podłoża zachowań i poglądów antyżydowskich, wyrażanych także w lokalnej prasie, leżały antagonizmy na tle religijnym oraz rywalizacja ekonomiczna.W 1932 r. do olsztyńskiej gminy synagogalnej należało 612 osób (1,6% ogółu mieszkańców). W skład majątku gminy wchodziły m. in. synagoga, cmentarz, mykwa, ubojnia rytualna.  

Złożona i trudna sytuacja polityczno-gospodarcza Niemiec po I wojnie światowej dawała się we znaki także we wschodniopruskim Olsztynie. Kryzysowe nastroje w zetknięciu ze wzrostem zamożności najbogatszych członków diaspory sprzyjały nastrojom antysemickim. W Żydach i komunistach dopatrywano się sprawców niedoli. Żydom zaczęto odmawiać prawa do niemieckości. Szykany wzmogły się w 1933 r. Podczas nocy kryształowej, z 9 na 10 listopada 1938 r., splądrowano i podpalono synagogę, zdemolowano budynki należące do gminy oraz sklepy obywateli żydowskich, zdewastowano cmentarz.

Po wybuchu II wojny światowej w Olsztynie nie utworzono formalnego getta, lecz ludność pochodzenia żydowskiego została osadzona w żydowskim domu starców, w bardzo trudnych warunkach bytowych. Więziono tutaj około 130 olsztynian, do których w 1941 r. przyłączono jeszcze Żydów z innych południowych powiatów Prus Wschodnich.

Kres społeczności żydowskiej nastąpił w 1942 r. 24 czerwca część uwięzionych w domu starców wywieziono transportem skierowanym najprawdopodobniej do getta w Mińsku. Kolejne dwa transporty odjechały 2 i 24 sierpnia, kierując się do getta w Theresienstadt.

Po zakończeniu działań wojennych, do Olsztyna zaczęli napływać nowi osadnicy. Były wśród nich także osoby pochodzenia żydowskiego ocalałe z Zagłady, pochodzące przede wszystkim z Kresów II Rzeczpospolitej, uwolnieni z obozów koncentracyjnych, zdemobilizowani żołnierze, członkowie administracji. Wojewódzki Komitet Żydowski (WKŻ) w Olsztynie zawiązał się 21 stycznia 1946 r. WKŻ w Olsztynie zajmował się różnymi aspektami życia społeczności liczącej około 200–300 osób, przede wszystkim społecznymi, socjalnymi, kulturalnymi, także religijnymi. WKŻ starał się także o restytucję mienia przedwojennej gminy synagogalnej. Żydowska Kongregacja Wyznaniowa liczyła 190 wiernych. Rok 1949 był ostatnim rokiem aktywnej działalności WKŻ.

Cmentarz żydowski w Olsztynie został założony w 1818 lub 1819 r. przy ul. Jeziornej (Seestrasse, ul. Śląska, dzisiaj ul. Zyndrama z Maszkowic), niedaleko jej zbiegu z ul. Miłakowską (Liebstädterstrasse, dzisiaj ul. Grunwaldzka), na działce zakupionej od miasta. W późniejszym czasie został otoczony murem. W latach 1912–1913 od strony ul. Jeziornej wzniesiono dom przedpogrzebowy według projektu Ericha Mendelsohna.

W latach 30. XX w. cmentarz dwukrotnie dewastowano; w nocy z 01 na 02 lutego 1936 r. oraz podczas Nocy Kryształowej (09/10.11.1938 r.). W czasie II wojny światowej (do 1940 lub 1941 roku) na cmentarzu odbywały się pochówki. Cmentarz przetrwał zawieruchę wojenną w dość dobrym stanie. Po wojnie nekropolią opiekował się olsztyński Żyd Marian Smoliński. Ostatnich pochówków dokonano w 1949 roku. W 1955 r. cmentarz został zamknięty. Jesienią 1958 r. cmentarz został zdewastowany – rozkopano groby i wywieziono z niego cenniejsze nagrobki. Zachował się (do ok. 1967) m.in.: nagrobek Rachel Mendelsohn z domu Moses (06.04.1811 – 15.10.1865). Na przełomie lat 60. i 70. XX w. cmentarz został zlikwidowany. Usunięto z niego pozostałe nagrobki, a teren przekształcono w park[1.4]. Zachowały się tylko fragmenty grobowców wrośniętych w drzewa[1.5]. Usunięte z cmentarza macewy stanowiły część otoczenia dawnej restauracji Casablanka przy ul. Zamkowej.

W ostatnich latach nekropolia jest pod opieką członków Towarzystwa Miłośników Olsztyna oraz Wspólnoty Kulturowej „Borussia”, która inicjuje akcje edukacyjne i porządkowania cmentarza. Obecnie cmentarz jest zniszczony, zachowane nieliczne relikty w postaci fragmentów kamieni nagrobnych zdeponowane są w domu przedpogrzebowym. Zachowane również fragmenty ogrodzenia oraz starodrzew. Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków pod nr rej.: A-2393 z 20.04.1988 r.

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN