Obiekty, w tym szczególnie dom przedpogrzebowy z całościowo opracowanym wystrojem wnętrza, mają dużą wartość architektoniczną i artystyczną. Cały zespół, wraz z cmentarzem, związany z olsztyńską gminą żydowską stanowi cenne świadectwo historii diaspory w Prusach Wschodnich.

Historia

Pierwsi Żydzi zamieszkali w Olsztynie w 1813 r. Cmentarz żydowski został założony już w tym roku lub w 1818; w 1882 r. gmina wyznaniowa dokupiła grunt i cmentarz został powiększony. W l. 1912-1913 na skraju terenu cmentarnego został wybudowany dom przedpogrzebowy (hebr. Bet Tahara - dom oczyszczenia) oraz mniejszy dom ogrodnika, przeznaczony dla opiekuna nekropolii. Oba budynki zaprojektował Erich Mendelsohn urodzony w Olsztynie, w zasymilowanej rodzinie żydowskiej - późniejszy światowej sławy architekt, twórca nurtu ekspresjonizmu (tzw. wieża Einsteina w Poczdamie) i wybitny architekt modernizmu (realizacje w ówczesnych Niemczech, w Anglii, Stanach Zjednoczonych, Izraelu). Jest to pierwsza i jedyna realizacja architekta w rodzinnym mieście. Olsztyński kompleks przycmentarny jest realizacją projektu dyplomowego młodego Mendelsohna, przygotowanego pod kierunkiem Teodora Fischera na politechnice monachijskiej (1912 r.). Zgodnie z przeznaczeniem dom przedpogrzebowy służył potrzebom gminy żydowskiej, istniejącej w Olsztynie do 1942/1943 r. Po 1945 r. pusty budynek pozostawał własnością Zrzeszenia (Zjednoczenia) Żydów w Niemczech. W 1951 r. oba budynki przejęło Archiwum Państwowe w Olsztynie - znajdowały się tu pracownie i magazyny; przy przebudowie na potrzeby magazynowe wprowadzono wtórny podział domu przedpogrzebowego na dwie kondygnacje. W 1971 r. między domem przedpogrzebowym i domem ogrodnika wymurowano łącznik (usunięty po 2007 r.). Macewy i nagrobki na kirkucie zachowane były do końca lat 60 XX w.; następnie zostały zniszczone, a teren przeznaczono na „park miejski”. W połowie lat 90 XX w. archiwum opuściło budynki, a pod koniec dekady losem Bet Tahary zainteresowało się środowisko olsztyńskiego Stowarzyszenia „Borussia”. Dzięki temu w 2006 r. rozpoczęły się kompleksowe prace zabezpieczające, badawcze, budowlane, konserwatorskie i restauratorskie, dzięki którym przywrócono i uczytelniono wartości zabytkowe, m.in. pierwotny podział i dekorację wnętrza. Obecnie dom przedpogrzebowy przeznaczony jest na realizację wydarzeń związanych z programem Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA, w dawnym domu ogrodnika znajdują się pomieszczenia biurowe „Borussii”; cmentarz został ogrodzony.

Opis

Cmentarz żydowski i budynki projektu Mendelsohna znajdują się po zachodniej stronie zespołu staromiejskiego, na terenie historycznego przedmieścia tzw. dolnego, przy przecznicy dzisiejszej ul. Grunwaldzkiej. Cmentarz zajmuje długą parcelę na rzucie prostokąta; zachowany jest starodrzew, w tym nasadzenia graniczne. Dom przedpogrzebowy i dom ogrodnika stoją w jednej linii wzdłuż ulicy. Oba na rzucie prostokąta (dom ogrodnika nieco mniejszy), jednokondygnacyjne, o prostej, zwartej bryle prostopadłościennej nakrytej w pierwszym budynku dachem czterospadowym, w drugim - niższym, namiotowym. Budynki murowane, tynkowane, dachy z dachówki ceramicznej. Elewacje gładkie, artykułowane jedynie wąskimi, prostokątnymi otworami okiennymi, w domu oczyszczenia rozłożonymi w regularnym rytmie po cztery i po dwa. W krótszych elewacjach Bet Tahary szerokie otwory drzwiowe służące do wniesienia ciała, a następnie - wyprowadzenia na cmentarz. Podział wnętrza osiowy, symetryczny, dostosowany do potrzeb rytuału przedpogrzebowego. Nad centralną, kwadratową salą wydzieloną po bokach parami filarów wzniesiono piramidalne sklepienie z płytkimi kasetonami. Ściany, filary i sklepienie utrzymane w jednolitej tonacji czerni i fioletu, dekorowane oszczędnie mozaikowymi pasami kobaltu i szmaragdu, w polach kasetonów centralne motywy ornamentalne, w szczycie sklepienia przechodzące w barwną dekorację dywanową. Formy i kolorystykę ornamentów wiąże się z przynależnością Mendelsohna do znanej grupy artystycznej Blaue Reiter (Błekitny Jeździec). Na lastrikowej posadzce i w zwieńczeniu ostrosłupa piramidy motyw gwiazdy Dawidowej.

Zabytek dostępny. Obiekt użyteczności publicznej - siedziba Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA. Zarządcą obiektu jest Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa „Borussia”. Przed wizytą większej grupy wskazane wcześniejsze zgłoszenie pod numerem telefonu +48 89 523 72 93 lub mailem: sekretariat@borussia.pl

Bliższe informacje na stronie: www.borussia.pl

Oprac. Joanna Piotrowska, OT NID w Olsztynie, 15.09.2014 r.