Jedna z kilku cerkiewnych fundacji Izabeli Branickiej, wdowy po Janie Klemensie Branickim, hetmanie wielkim koronnym.

Historia

Pierwszą drewnianą cerkiew parafialną (unicką) w Nowoberezowie erygował król Zygmunt III Waza w 1617 r., wkrótce po założeniu wsi (1611). Obecną świątynię ufundowała w 1771 r. Izabela Branicka, starościna bielska. Cerkiew stanęła w nowym miejscu, na pn. od dawnego cmentarza przycerkiewnego. Drewno ze starej rozebranej świątyni posłużyło do wzniesienia w 1784 r. cerkwi w pobliskiej Łosince. W 1839 r., po kasacie unii brzeskiej, parafia przyjęła prawosławie, co zaowocowało wymianą wyposażenia na przystosowane do liturgii wschodniej. W 1876 r. na dawnym cmentarzu parafianie zbudowali nową, murowaną cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, która przejęła funkcję parafialnej. W 1883 r. przeprowadzono remont drewnianej świątyni, w trakcie którego nad kruchtą została nadbudowana dwukondygnacyjna wieża-dzwonnica, a następnie cerkiew ponownie konsekrowano. W 1892 r. na elewacjach i ścianach wewnętrznych położono nowy szalunek. W okresie międzywojennym podejmowane były próby reaktywowania przy cerkwi parafii unickiej, ale nie przyniosły one efektów. W latach 1994-1996 świątynia przeszła gruntowny remont polegający m.in. na wymianie podwalin i pokrycia dachowego oraz części desek podłogowych i legarów.

Opis

Cerkiew usytuowana na cmentarzu przycerkiewnym otoczonym kamiennym murem, położonym w centrum miejscowości, po zach. stronie drogi biegnącej przez wieś. Sakralne budownictwo ludowe.

Cerkiew trójdzielna na podłużnym rzucie. Prostopadłościenny korpus nawowy nakryty dwuspadowym dachem, zwieńczony kopułką. Od pd.-zach. przylega do niego węższe i nieco niższe prezbiterium, zamknięte prosto, nakryte dachem trójspadowym i oflankowane dwiema zakrystiami nakrytymi dachami pulpitowymi. Do fasady przybudowana jest kruchta na rzucie prostokąta, zwieńczona dwukondygnacyjną wieżą-dzwonnicą (czworoboczną w dolnej i ośmioboczną w górnej kondygnacji), nakrytą ostrosłupowym hełmem z cebulastą kopułką. Wejście główne i boczne w elewacji pd.-wsch. poprzedzają ganki nakryte dwuspadowymi dachami wspartymi na czterech profilowanych kolumienkach. Drewniana; korpus w konstrukcji zrębowej, dzwonnica - szkieletowej; oszalowana, posadowiona na kamiennej podmurówce. Ściany spięte lisicami, szalowane pionowo z listwowaniem, w partii dzwonnicy poziomo. Drobnokwaterowe okna w nawie, prezbiterium, kruchcie i dolnej kondygnacji dzwonnicy zamknięte łukami pełnymi i obramione opaskami zwieńczonymi łukami w kształcie oślich grzbietów. Wnętrze podzielone na trzy nawy dwiema parami słupów, przekryte płaskim stropem. Nad wejściem do nawy balkon chóru muzycznego podparty dwoma słupami. Kruchta dwukondygnacyjna: w dolnej kondygnacji wydzielone dwie lokalności, w górnej chór muzyczny. Prezbiterium skomunikowane z dwiema zakrystiami. Ściany i strop szalowane, okna obramione ozdobnymi opaskami. Na suficie dwa malowidła temperowe przedstawiające Ostatnią Wieczerzę (w prezbiterium) i Wniebowstąpienie (w nawie głównej). Wyposażenie eklektyczne z 2. poł. XIX w. (ikonostas, kioty).

Obiekt dostępny dla zwiedzających z zewnątrz. Otwierany w czasie nabożeństw.

Oprac. Aneta Kułak, OT NID w Białymstoku, 01-12-2015 r.