Opactwo było świadkiem ważnych wydarzeń w dziejach Polski oraz miało związek z wieloma znanymi postaciami historycznymi: królami, książętami, biskupami itp. Zabytek należy do wąskiego grona dzieł architektury w stylu romańskim o najwyższej wartości artystycznej w skali kraju, a realizacje rzeźbiarskie i malarskie, z których słynie, tj.: romański portal i polichromie to unikaty w tej części Europy. Kościół konwentualny jest jednym z najlepiej zachowanych przykładów architektury romańskiej w Polsce. Prezentuje rzadki na terenie Polski architektoniczny typ z dwuwieżowym masywem zachodnim (westwerkiem, zatartym w późniejszych wiekach) i trójabsydowym zamknięciem części wschodniej (absydy rozebrane lub przebudowane). Po raz pierwszy też w budownictwie romańskim w Czerwińsku zastosowano cegłę (miejscowo). 

Opactwo pełniło rolę ważnego na Mazowszu sanktuarium, do którego pielgrzymowali królowie z dynastii Wazów. Działalność kanoników czerwińskich w znaczący sposób wpłynęła także na kulturę agrarną regionu, dzięki wdrażanym przez mnichów nowym sposobom gospodarowania na obszarach rolniczych, leśnych i w osadach flisackich. 

Wyjątkową wartością założenia klasztornego jest także trwałość historycznego krajobrazu kulturowego. Położone malowniczo na wysokim brzegu Wisły opactwo zachowało relacje przestrzenne z miasteczkiem u swego podnóża (pierwotnie rybacką osadą służebną) i nadal w sposób niezakłócony dominuje w okolicznym krajobrazie. 

Historia 

Ok. 2 ćwierci XII w. biskup płocki Aleksander z Malonne wraz z książętami Bolesławem Kędzierzawym oraz Henrykiem Sandomierskim, ufundował opactwo dla kanoników regularnych laterańskich i sprowadził zakonników do Czerwińska z opactwa św. Idziego w Liège. Przez setki lat, zgromadzenie rosło w siłę dzięki licznym nadaniom stając się z czasem jednym z najbogatszych i najokazalszych na Mazowszu zespołów architektonicznych. 

Kościół powstał prawdopodobnie w poł. XII w. i zachował się z późniejszymi przebudowami, natomiast pierwotna, romańska zabudowa claustrum nie przetrwała do naszych czasów, chociaż zagadnienie to wymaga jeszcze gruntownych badań archeo-architektonicznych. Wiadomo, że w 2 poł. XIII w. przy świątyni prowadzono prace budowlane, zlikwidowano wówczas apsydę stanowiącą zakończenie nawy południowej wstawiając tam ścianę, która następnie została pokryta unikatowymi dziś późnoromańskimi freskami o tematyce biblijnej. 

W 1328 r. część świątyni strawił pożar. Jej odbudowę rozpoczęto w stylu gotyckim. Właściwa przebudowa kościoła nastąpiła w XV w. Najprawdopodobniej wtedy przebudowano wschodnią część kościoła, wydłużono prezbiterium przez zamurowanie poprzedzających je romańskich arkad. Prawdopodobnie na początku XIV w. przebudowano apsydę prezbiterium nakrywając ją wówczas gotyckim sklepieniem i przepruwając ściany wysokimi oknami. 

W 1410 r. w pobliżu klasztoru miała miejsce opisywana w źródłach średniowiecznych  słynna przeprawa przez Wisłę króla Władysława Jagiełły wraz z wojskiem ciągnącym na wojnę z Państwem Krzyżackim. Udało się wówczas sprawnie sforsować rzekę dzięki potajemnie skonstruowanemu mostowi łyżwowemu. Był to niewątpliwy sukces strategiczny i inżynieryjny w tej kampanii, zaskoczył bowiem krzyżaków i pozwolił na szybką koncentrację wojsk polskich i litewskich. 

W Czerwińsku w 1422 r. król nadał też przywilej dający szlachcie nietykalność dóbr bez wyroku sądowego. 

W latach 1497-1502 r. przebudowano kruchtę znajdującą się między zachodnimi wieżami. Na południe od frontu świątyni wzniesiono wówczas ceglaną dzwonnicę-bramę. W XVI w. nawy kościoła zasklepiono późnogotyckim sklepieniem gwiaździstym, a budynki klasztorne odremontowano i rozbudowano. Zapewne w tym czasie przedzielono murem kaplicę północną, tworząc w jej części wschodniej kościelny skarbiec (mur usunięto dopiero w XX w.). W apsydzie prezbiterium powstała okazała, dwustrefowa wczesnorenesansowa polichromia (obecnie za ołtarzem głównym). 

Po inkorporacji Mazowsza do Królestwa Polskiego w 1529 r. Czerwińsk został częścią województwa mazowieckiego, a opactwo objęte zostało komendą królewską. Mimo, że oficjalnie opaci komendatoryjni wkroczyli do Czerwińska w 1740 r. (dzięki ustaleniom Konkordatu Wschowskiego), nieoficjalnie, na długo przed konkordatem swoich opatów obsadzali królowie. Wśród opatów czerwińskich znaleźli się królewscy bracia m. in: Andrzej Batory, Karol Ferdynand Waza i Michał Poniatowski, bądź osoby piastujące wysokie stanowiska w administracji królewskiej: sekretarz wielki koronny – Michał Szyszkowski, podkanclerzy koronny - Andrzej Trzebicki, podkanclerzy koronny - Jan Kazimierz Bokun, dyplomata, biskup kamieniecki i poznański - Stanisław Józef Hozjusz. W XVII w. do kościoła wielokrotnie pielgrzymowali królowie z dynastii Wazów. Trwała wówczas barokizacja wnętrza kościoła, w tym przebudowa chóru, sklepienia nawy głównej oraz instalacja nowego manierystycznego głównego ołtarza (1630) fundacji opata Mikołaja Szyszkowskiego. Temuż opatowi przypisuje się także restaurację wież i przebudowę pomieszczeń klasztornych. 

W 2 poł. XVII w., wyrosłe nad brzegiem Wisły miasteczko Czerwińsk przez wieki funkcjonujące w symbiozie z klasztorem, wskutek najazdu szwedzkiego i utraty znaczenia transportu wiślanego znacznie podupadło i nigdy już nie wróciło do czasów swojej świetności.  Sam klasztor także tracił swe znaczenie. W tle zubożenia klasztoru i jego powolnego upadku oprócz niszczycielskiego najazdu Szwedów, znajdował się nieuregulowany podział władzy między opata komendatoryjnego, a klaustralnego (zakonnika wybieranego przez kanoników). 

W latach 1759–1775 przeprowadzono ostatnie poważne prace remontowe w klasztorze i kościele. Pobudowano bliźniacze szkarpy mające wzmocnić fasadę kościoła oraz ufundowano parę nowych ołtarzy bocznych św. Augustyna i Świętego Krzyża, w których umieszczono obrazy Jezusa Ukrzyżowanego i św. Augustyna pędzla Szymona Czechowicza. 

Po trzecim rozbiorze miasto i opactwo znalazły się pod zwierzchnictwem pruskim, a od 1815 r. - rosyjskim. W 1819 r. nastąpiła kasata zakonu. Bogaty skarbiec i cenne wyposażenie uległy rozproszeniu. Sprowadzone w 1819 r. na miejsce zakonników siostry norbertanki z Płocka pozostały tutaj do początku XX wieku. Stan techniczny kościoła pogarszał się. W połowie stulecia prowadzone były prace ratujące wieże. Z materiałów ikonograficznych wynika, że wieża północna pozbawiona była wówczas nie tylko dachu i więźby, a także górnej części murów. 

Już w poł. XIX w. pojawiły się pierwsze publikacje na temat opactwa i kościoła, w których zwraca się uwagę na ich wartość zabytkową. Wzrost świadomości, ale i kolejne uszkodzenia klasztoru sprawiły, że w 1907 r. rozpoczęto gruntowne prace konserwatorsko-restauracyjne w kościele i klasztorze według projektu Stefana Szyllera przy współpracy z Towarzystwem Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Zrekonstruowano wówczas romański portal główny wykorzystując odnalezione fragmenty oryginalnych części. Przemurowano także schodkowy szczyt zmieniając przy tym nieco jego formę. W  częściowo zreromanizowanym wnętrzu prezbiterium i kruchty powstała polichromia autorstwa Władysława Drapiewskiego i Czesława Idźkiewicza w stylu eklektyczno-modernistycznym. W 1923 r. klasztor objęli Księża Salezjanie. Ich sprowadzenie i założenie tu domu formacyjnego, w krótkim czasie podniosło z ruiny budynki klasztorne. Cały obiekt został w połowie lat 20. XX w. zelektryfikowany. Niestety, w lutym 1933 roku wybuchł pożar, który całkowicie zniszczył dachy i najwyższe piętro skrzydeł klasztoru. Z ogromnym wysiłkiem na nowo odbudowano klasztor, a po II wojnie światowej podniesiono z ruin skrzydło wschodnie, przystosowując je do potrzeb nowicjatu. W 1951 r. odkryto zapomniane romańskie malowidła w południowo-wschodniej części wnętrza kościoła i poddano je konserwacji. Obecnie stanowią one unikatowy w Polsce przykład romańskiego malarstwa monumentalnego. W 1977 r. przeprowadzono remont elewacji kościoła przy okazji wymiany pokrycia dachowego na świątyni i wieżach. Od 2015 r. trwają sukcesywnie prace konserwatorskie przy kamiennym licu romańskich murów obwodowych i wież świątyni.

Opis 

Klasztor kanoników regularnych wznosi się na prawym wysokim brzegu Wisły, w części zachodniej historycznego Czerwińska. Kompleks obejmuje kościół (obecnie parafialny) pw. Zwiastowania NMP wraz z trzyskrzydłowym założeniem klasztornym. Od zachodu i północny kościół poprzedzony jest obszernym, nieregularnym w planie placem z usytuowaną bokiem względem osi kościoła wolnostojącą dzwonnicą z przelotem wiodącym na kaskadowe schody południowe. Dalej od północy rozciąga się rozległy trójkątny, wydzielony z dawnego, rozleglejszego trapezoidalnego dziedzińca gospodarczego plac, ograniczony od zachodu długim budynkiem dawnej wozowni i stajni oraz pozostałymi zabudowaniami gospodarczymi. Od wschodu przylega podobny plac z wewnętrznym parkingiem, grupami zieleni z tarasem widokowym, od północy ograniczony wolnostojącym budynkiem plebanii i domu parafialnego. 

Romański kościół jest budowlą orientowaną, trójnawową o bazylikowym układzie z masywem dwuwieżowym od zachodu. Do wysokości okien wzniesiony jest z regularnych ciosów granitowych, między którymi umieszczono kamienie polne spojone zaprawą wapienną. Wyższe partie przebudowano w późniejszych wiekach z użyciem cegły. W przyłuczach arkad i elementach wykończeniowych wnętrza po raz pierwszy w historii polskiego budownictwa wykorzystano cegły. Korpus kościoła wydłużony, zakończony pierwotnie od wschodu trzema apsydami usuniętymi w kolejnych wiekach, następnie częściowo odbudowanymi. Nawy zwieńczone gotyckim sklepieniem gwiaździstym i oddzielone rzędem filarów, niegdyś o zmiennym systemie podpór: filar – kolumna (obecnie podpory romańskie obudowane barokowymi filarami). Część zachodnią kościoła flankują dwie pięciokondygnacyjne wieże. W dolnej części wież - strzelnice szparowe, w górnej, w dwóch strefach - biforia przedzielone kolumienkami, zrekonstruowane z użyciem oryginalnych elementów architektonicznych z piaskowca i granitu. Między wieżami - przedsionek gotycki z trójkątnym zwieńczeniem w centrum. 

Wnętrze kościoła zbarokizowane, wyposażone w ołtarze manierystyczne i barokowe, obrazy sztalugowe, ambonę, stalle zakonne w prezbiterium, krucyfiksy, nagrobki, epitafia, tablice oraz utensylia liturgiczne. 

Portal główny

W elewacji zachodniej kościoła, obecnie we wnętrzu gotyckiej kruchty znajduje się portal romański częściowo zrekonstruowany na pocz. XX w. z oryginalnych odnalezionych fragmentów. Portal wykonany jest z piaskowca, bogato rzeźbiony, pierwotnie polichromowany. Półkolista arkada portalu spoczywa na ustawionych po bokach kolumnach (niegdyś zdwojonych). Trzy pasy archiwolt łuku pokrywa dekoracja ornamentalna. Na kapitelach kolumn rzeźbione symboliczne figury herosów i smoków oraz masek.  

Malarstwo monumentalne

Najbardziej cenne zachowane fragmenty malarstwa monumentalnego w kościele klasztornym znajdują się w apsydzie, przysłonięte ołtarzem głównym oraz w kaplicy św. Krzyża na jej trzech ścianach. 

W apsydzie prezbiterium przetrwały fragmenty fresków pochodzących z różnych faz. Najpełniej zachowana jest dwustrefowa wczesnorenesansowa polichromia. Symetryczny układ malowidła z wolnym polem w centrum pozwala sądzić, że stanowiło ono dopełnienie kompozycji nastawy głównego ołtarza, zapewne ze sceną maryjną, której asystowało kolegium apostolskie. Uwagę zwracają postaci apostołów ukazanych w dwóch grupach po sześć osób, przypisywanych południowoniemieckiemu kręgowi Hansa Dürera pracującego w latach 1527 - 1538 na dworze króla Zygmunta I Starego. 

W kaplicy św. Krzyża na ścianie południowej znajdują się umieszczone wtórnie fragmenty Sądu Ostatecznego z 2 poł. XII w. Na ścianie wschodniej zachowały się w różnym stopniu dość obszerne sceny ujęte w kompozycję pasową z pięcioma rzędami medalionów i prostokątnych pól, w których widnieją sceny figuralne o treści biblijnej, po kilka z danego cyklu: Stworzenie Świata, Grzech Pierworodny, Dzieje Patriarchy Noego, Dzieje Abrahama i Izaaka, Dzieje Apostolskie. Na ścianie północnej kaplicy widnieje m. in.: zakomponowany w dwóch strefach, złożony z pięciu rozdzielonych pasowo scen cykl Pasji Chrystusa. 

Klasztor

Trójskrzydłowy zespół zabudowań przyległy do południowej ściany kościoła konwentualnego, wielokrotnie był przebudowany. W przedłużonym skrzydle zachodnim znajdowały się tzw. stancje królewskie (Dom Królewski) służące za czasową siedzibę władcom podróżującym po kraju, a w przedłużonym południowym - pałac opacki. Jest to jedyny zespół o średniowiecznej, dwunastowiecznej genezie, na całym Mazowszu i w północno-wschodniej części kraju. Z wnętrz historycznych zachował się sklepiony gotycki refektarz na parterze skrzydła południowego, który dziś pełni funkcję kaplicy. Jego wystrój architektoniczny zaprojektowano na przełomie XV i XVI w.

Dzwonnica, architektura

Wolnostojąca, usytuowana jest nieopodal elewacji frontowej kościoła. Budowla późnogotycka z końca XV w., ceglana, czworoboczna z arkadowym przejściem, zwieńczona trójkątnym szczytem o podobnej dekoracji do szczytu zachodniego elewacji przedsionka kościoła. 

Oprac Anna Hanaka