bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego.

Historia

Brusno po raz pierwszy w źródłach wymieniane jest w 1531 r. Na przełomie XVI i XVII w. było siedzibą parafii prawosławnej (od końca XVII w. unickiej), W drugiej poł. XIX w. siedzibę parafii przeniesiono do Brusna Starego, Brusno Nowe stało się jego filią. Pierwsze miejsce pochówku zmarłych istniało wokół cerkwi na tzw. cmentarzu cerkiewnym, na którym do dzisiaj zachowało się kilka nagrobków o XVIII w. proweniencji. Zaprzestano go użytkować prawdopodobnie na przełomie XIX i XX w. Nowy, istniejący do dzisiaj cmentarz powstał w wyniku sanitarnych reform józefińskich, nakazających m. in. likwidacje cmentarzy przycerkiewnych i lokalizację nowych w oddaleniu od siedzib ludzkich. Po I rozbiorze Rzeczpospolitej, austriackie władze dokonały podziału Brusna na Nowe Brusno i Stare Brusno. Pomiędzy nimi założono nową osadę kolonistów niemieckich Deutschbach (ob. Polanka Horyniecka).

Koloniści niemieccy początkowo użytkowali cmentarz w oddalonym od Deutschbachu o ok. 20 km Reichau (ob. Podlesie), który do poł. XIX w. służył prawdopodobnie wszystkim wspólnotom protestanckim z dóbr lubaczowskich i jaworowskich. W 1857 r. na cmentarzu greckokatolickim w Nowym Bruśnie udostępniono ewangelikom z Deutschbachu kwaterę, w której grzebano również protestantów zamieszkujących Nowe Brusno, Stare Brusno, Nowiny Horynieckie i Chotylub. Cmentarz przestał być używany po przesiedleniu miejscowej ludności niemieckiej w 1940 r. do III Rzeszy i Ukraińców, w l. 1944-1946 - do USRR. Brusno Nowe wchodziło w skład tzw. bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego. Wywodziły się z niego m. in. rodziny kamieniarzy Lubyckich oraz Birnbachów z Deutschbachu.

Opis

Cmentarz położony jest w centrum wsi, po południowej stronie drogi gminnej Cieszanów-Horyniec-Zdrój. Oddalony jest ok. 100 m od linii gospodarstw i ok. 70 m od cerkwi w kierunku pd. Ma kształt długiego, 100 metrowego pasa obsadzonego w części dolnej lipami. Obiekt nie jest ogrodzony.

Wszystkie nagrobki znajdujące się na nim, powstały w lokalnych warsztatach kamieniarskich, z wapienia pozyskiwanego w pobliskim kamieniołomie, znajdującym się stokach wzgórza Brusno (364,8 m n. p. m.).

Na cmentarzu zachowało się ok. 250 nagrobków, które rozmieszczone są w sposób nieregularny, miejscami tworząc skupiska. Zdecydowana większość z nich skierowana jest licem w kierunku wsch. Z nagrobków znajdujących się na cmentarzu można wydzielić cztery stylistyczne grupy. Pierwszą grupę tworzą nagrobki najstarsze z pierwszej poł XIX w., które wykonane są z porowatego wapienia, o formach zbliżonych do krzyża maltańskiego. Osadzone są bezpośrednio w ziemi lub w kamiennych podstawach. Inskrypcje umieszczane są na licu krzyża w układzie nieregularnym. Sporządzane były w języku ruskim (ukraińskim), z częstym użyciem liternictwa z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego. Zazwyczaj nie występuje na nich żadna dekoracja rzeźbiarska. Do drugiej grupy zaliczyć można nagrobki w formie krzyży (greckich i łacińskich) z wyodrębnionymi polami inskrypcyjnymi najczęściej w dolnej, rozszerzającej się części trzonu krzyża oraz dekoracją rzeźbiarską oraz figuratywną. Osadzone są w kamiennych, niskich schodkowych cokołach. Do trzeciej, najliczniejszej grupy należą nagrobki pochodzące z pierwszej poł. XX w. Składają się z prostopadłościennej, niskiej podstawy, cokołu i krzyża. W niektórych przypadkach nagrobki zwieńczone są rzeźbami figuralnymi (np. anioła). Często posiadają bogatą dekorację rzeźbiarską (np. motywy floralne i solarne) i figuralną (płaskorzeźby postaci Chrystusa Ukrzyżowanego i dwóch Marii pod krzyżem). Cokoły ozdobione są trójkątnymi frontonami, wolutami, profilowanymi uskokowymi gzymsami. Inskrypcje w języku ukraińskim, a także polskim, umieszczone są na tablicach osadzanych w płycinach lub bezpośrednio na płaszczyźnie płycin.

Czwartą grupę stanowią nagrobki ewangelickie skupione wzdłuż wschodniej granicy cmentarza. W przeciwieństwie do pozostałych, zwrócone są one licem w kierunku zachodnim. Wykonane są z monolitu wapiennego, a rozszerzający się ku dołowi trzon nagrobka zwieńczony jest trapezem. Ich forma wynikać może z doktryny kalwińskiej, która wyłączała z użycia wszystkie emblematy i „artefakty” religijne - w tym krzyże. Prawdopodobnie dlatego na tym obszarze, zamiast uniwersalnych „maltańskich” krzyży dla nagrobków kalwińskich wypracowano wyżej nadmienioną formę. Na licach nagrobków umieszczone są inskrypcje w j. niemieckim, często zapisane szwabachą.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Damian Nowak, OT NID w Rzeszowie, 23-09-2015r.