Nieco mniej popularny jest obraz w drugą stronę – na trójarkadowy most, nad którym góruje konny posąg Jana III Sobieskiego. Są one rezultatem głęboko przemyślanej, jednorodnej kompozycji przestrzennej. Sam pomnik Jana III jest drugim – po Kolumnie Zygmunta – wolnostojącym pomnikiem w Warszawie.

Historia obiektu

W czasach Stanisława Augusta główny dojazd do Łazienek od strony miasta prowadził ob. ulicami Rozbrat i Myśliwiecką. Dzisiejsza ul. Agrykola została zaprojektowana i wybudowana w latach 1778-1779 przez inżyniera królewskiego, Karola Ludwika Agricolę, jako dojazd do założenia od strony zachodniej (od pl. Na Rozdrożu). Jego budowa nowego wymagała wykonania przeprawy nad kanałem odprowadzającym wodę ze stawu, na którego wyspie stała wówczas jeszcze łazienka Stanisława Herakliusza Lubomirskiego.

W latach 1779-1780 wg projektu architekta Dominika Merliniego wzniesiono nad nim jednoprzęsłowy kamienny most z balustradą z żelaznych prętów rozpiętych pomiędzy kamiennymi pachołkami. Most ten stanowi obecnie zachodnie przęsło dzisiejszej przeprawy.

W 1787 r most wydłużono o 2 przęsła w stronę wschodnią – również wg projektu Dominika Merliniego. Miało to związek z przebudową północnej fasady Pałacu na Wodzie oraz wynikającą zeń zmianą kształtu stawu północnego, któremu nadano wówczas zachowany do dziś regularny kształt, pozostawiając jedynie fragment poprzedniej linii brzegu w jego północno-wschodniej części. Nowy most ustawiony został wobec pałacu asymetrycznie. Złożyły się na to istniejące warunki: ukośny bieg drogi Agrykoli w stosunku do osi ogrodu i sąsiedztwo Ermitażu. Owa nieregularność nie razi – wręcz przeciwnie - nadaje układowi malowniczy wdzięk. Jednocześnie z wydłużeniem mostu przy jego środkowym przęśle od strony północnej wzniesiono dodatkowy segment, stanowiący podstawę pod pomnik Jana III Sobieskiego.

Stanisław August Poniatowski uważał Jana III Sobieskiego za jednego z najwybitniejszych władców w dziejach Polski i dbał o jego należyte upamiętnienie. W 1784 r ufundował on wielkiemu poprzednikowi nowy marmurowy sarkofag w krypcie wawelskiej (proj. J.Ch. Kamsetzer) a 2 lata później pomnik na placu Prato della Valle w Padwie.  Pragnął też wystawić mu okazały pomnik w Łazienkach. Projektowano ustawienie konnego pomnika w pobliżu Belwederu oraz później na wyspie górnego stawu południowego. Ostatecznie król wybrał most w ciągu drogi Agricoli. Realizację pomnika podjęto w 1787 r. – równolegle z jego przebudową.

Budowa pomnika Jana III Sobieskiego w Łazienkach miała też kontekst polityczny. Otóż latem 1787 roku rozpoczęła się wojna rosyjsko-turecka, co wywołało w Polsce sympatie protureckie (wzmagając jednocześnie te antyrosyjskie). Król już wcześniej oczekiwał możliwości zawarcia antytureckiego sojuszu z Rosją i – pod tym pretekstem – zgody Katarzyny II na zwiększenie liczebności armii polskiej oraz pewne reformy wewnętrzne (w maju odbył się zjazd w Kaniowie). Sojusz militarny miał zacieśnić więzy między Polską a Rosją i w ten sposób zabezpieczyć kraj przed kolejnymi zaborami. Chęć przypomnienia bohatera walk z Turcją była więc – bieżącym interesem polityki wewnętrznej (elementem propagandy) w marzeniach Stanisława Augusta wzmocniona przy okazji polska siła zbrojna pomogłaby w przyszłości wyzwolić się spod wpływu „sojuszników”. Intencji tej wielu nie rozumiało. Nie miało to jednak znaczenia, gdyż do sojuszu antytureckiego ostatecznie nie doszło.

Autorem projektu (modelu) pomnika został nadworny rzeźbiarz Andrzej Le Brun. Konny posąg Jana III jest inspirowany stiukową barokową rzeźbą z 1693 roku stojącą w pałacu w Wilanowie – powtarza jej kompozycję, lecz bardzo różni się detalami. Barokowy wzorzec tłumaczy niespójność stylistyczną z pomnika z resztą założenia Łazienek. Posąg króla odkuto z bloku piaskowca z grubsza obrobionego w tym właśnie celu i od blisko 100 lat stojącego w szydłowieckim kamieniołomie. Został on na specjalnie zbudowanym galarze przewieziony Pilicą i Wisłą i ustawiony w ogrodzie Ermitażu. Realizację monumentu zlecono królewskiemu rzeźbiarzowi Franciszkowi Pinckowi.

Odsłonięcie gotowego dzieła nastąpiło 14 września 1788 roku (nie była to dokładna rocznica, jak bywa często sugerowane – ta przypada 12 września).  Zdaniem Adma Naruszewicza, który był autorem wydanego jako dodatek do Gazety Warszawskiej opisu królewskiej ceremonii uczestniczyło w nich 30 000 osób. Z tej okazji pomiędzy Białym Domem a Pomarańczarnią (ob.  Stara Oranżeria) wzniesiono „karuzel” - tymczasowy amfiteatr z areną do popisów rycerskich obliczony na 6000 widzów (proj. J. Kubicki). Jego bramy zdobiły herby Sobieskiego, Poniatowskiego i Rzeczpospolitej. Ku uciesze widzów paziowie i kadeci zbierali kopiami pierścienie zawieszone na drewnianych słupach, strzelali z pistoletów do „figur murzyńskich”, ścinali pałaszami i podnosili szablami rozrzucone na podeście „głowy”. W tych zawodach brało udział siedem czteroosobowych zespołów. Rozgrywki te powtórzono trzykrotnie „z ukontentowaniem JKM”. Na koniec turnieju odbyły się pojedynki i „potyczka wszystkich jakby w wojennej zamieszce”. Nagrody w tym turnieju wręczały damy związane z rodem Sobieskich. Dla wybranej, bardziej wyrafinowanej publiczności w teatrze w Oranżerii wykonano specjalnie na tę okazję napisaną kantatę, autorstwa Adama Naruszewicza (słowa) i a Macieja Kamieńskiego (muzyka). Gościom przedstawiono też „balet heroiczny” wykorzystujący motywy z antycznej Hellady. Było miejsce na podziękowania złożone królowi przez Michała Sobieskiego, którego Stanisław August przyjął „w protekcję i dać mu edukację kosztem swoim postanowił”.   Kolejną atrakcją była iluminacja szpalerów ogrodowych i dziedzińców. Na posągiem króla Jana III wzniesiono zbudowaną na wzór rzymskich łuków triumfalnych bramę, natomiast nad brzegami stawów ponocnego i południowego ustawiono „słupy rycerskie – trophaea” z różnymi elementami oręża. Imprezę zakończył półgodzinny pokaz sztucznych ogni. 600 wybranych gości król zaprosił na uroczystą kolację - menu się nie zachowało.

Wszyscy raczej dobrze się bawili. Jednak królewska propaganda nie przyniosła spodziewanych rezultatów, a krytyka zamierzeń politycznych Stanisława Augusta szła w parze z niechęcią do samej osoby fundatora. Następnego dnia po Warszawie zaczął krążyć cytowany w różnych wersjach wierszyk:

Bohaterowi Wiednia, co chrześcijan zbawił

Piękny pomnik z kamienia Stanisław wystawił,

Dwakroć złotych kosztował – trzykroć bym dołożył

By Stanisław skamieniał, a Jan III ożył.

lub

Sto tysięcy karuzel ja bym trzykroć łożył

By Stanisław skamieniał, a Jan Trzeci ożył.

Od tej pory most z pomnikiem Jana III Sobieskiego zaczął wrastać w pejzaż Warszawy, stając się miejscem rozmaitych wydarzeń – rzadko mających wpływ na dzieje miasta i kraju. Aż do połowy XX wieku nie zaszły też zmiany w jego konstrukcji i wyglądzie.

W 1818 z okazji wizyty Marii Fiodorowny - matki cara Aleksandra I i wielkiego księcia Konstantego wśród wielu iluminowanych dekoracyjnych budowli wzniesionych na terenie Łazienek przez P. Aignera był portyk koryncki na moście Sobieskiego.

Miejscem istotnych wydarzeń historycznych most Sobieskiego stał się jedynie 29 listopada 1830. Był on miejscem zbiórki jednej z szykujących się do powstania grup, która jednak, nie ujrzawszy zbyt szybko ugaszonego pożaru browaru na Solcu zbyt prędko częściowo się rozproszyła. Wkrótce potem na moście doszło do połączenia grupa belwederska pod wodzą Ludwika Nabielaka uciekająca po nieudanej próbie zabicia ks. Konstantego spotkała się z oddziałem Wysockiego. Tu miała miejsce pierwsza potyczka powstania listopadowego. Powstańcy zaatakowani przez kawalerię rosyjską wyszli z niej zwycięsko, po czym staczając po drodze kolejne potyczki ruszyli w stronę miasta. Nie udało im się początkowo ani wzbudzić patriotycznego zapału ludności, ani znaleźć wodza, który zdecydowałby się objąć kierownictwo wywołanego powstania. Tej nocy zginęło 6 przeciwnych rozruchom generałów. Powstanie, którego aktem była detronizacja cara Mikołaja I jako króla Polski (25.01.1831) przekształciło się w wojnę polsko-rosyjską, trwającą do października 1831 r.  

W 1891 most wraz z ul. Agrykola i terenami położonymi na północ od niej znalazł się poza ogrodzeniem Łazienek a kilka lat później - wraz z terenami na północ od nich - przekazany miastu.

Most oraz pomnik szczęśliwie nie zostały zniszczone podczas II wojny światowej. Jednak piaskowcowa rzeźba po ponad 150 latach na wolnym powietrzu wymagała gruntownej restauracji. Wykonano ją w 1947 roku.

Przed 1955 rokiem wymieniono dotychczasową brukowaną nawierzchnię mostu na asfaltową. Most pozostawał jednak węższy od ciągu wiodącej przezeń drogi.

W końcu lat 50. lub w latach 60. XX w. most poszerzono o ok. 2 m., dodając od strony południowej odpowiadającą historycznym przęsłom betonową kontynuację i przenosząc oryginalną kamieniarkę mostu oraz kamienne słupy balustrady.  Dzięki tej rozbudowie uzyskano jednakową szerokość jezdni na drodze i na moście. Jednocześnie balustrady mostu dostosowano do obowiązujących wówczas przepisów, zwiększając ich wysokość i dodając stalowe kraty pomiędzy słupami kamiennymi. Pod chodnikiem wykonano kanał instalacyjny, w którym poprowadzono instalację gazową zasilającą latarnie uliczne oraz instalacje elektryczne i telefoniczne.

W 1995 roku bez zgody wojewódzkiego konserwatora zabytków wykonano szereg prac przy posągu króla. Polegały one na naprawie powstałych z czasem dość licznych ubytków. Konsekwencją ich niefachowego przeprowadzenia były jednak kolejne uszkodzenia rzeźby.

W 1999 pomnik został zdewastowany przez wandala, który ułamał rękę Turka oraz uszkodził tablicę z inskrypcją. W 2001 roku z kolei podczas wichury królewska głowa wpadła do kanału. Pojawił się wtedy pomysł przeniesienia cennej oryginalnej rzeźby do muzeum i ustawienia w jej miejscu kopii. Naprawy uszkodzeń posągu króla Jana przeprowadzono na początku XXI w. Sfinansował je jeden z warszawskich hoteli.

W 2012 r most i pomnik poddane zostały kompleksowym pracom konserwatorskim. Ich celem było przywrócenie walorów estetycznych oraz zabezpieczenie przed wpływem warunków atmosferycznych. W ich ramach naprawiono konstrukcję mostu, wymieniono izolację przeciwwilgociową oraz nawierzchnię, asfalt zastępując kostką brukową, oczyszczono i naprawiono kamienną okładzinę mostu.  Konserwacji poddano też posąg króla. Z powierzchni rzeźby usunięto zabrudzenia i zanieczyszczenia, zlikwidowano mikroorganizmy oraz uzupełniono ubytki. Prace wykonało Przedsiębiorstwo Konserwacji Zabytków "Mateusz" z Warszawy.

W 2022 od posągu króla oderwał się kawałek lewej stopy.

Opis obiektu

Pomnik i most znajdują się dziś poza ogrodzeniem Łazienek Królewskich, ale w czasach Stanisława Augusta były organicznie związane z założeniem – ul. Agrykola była wówczas drogą parkową i stanowiła dojazd do Łazienek od Traktu Królewskiego a przynależny do nich teren ciągnął się dalej na północ (do dzisiejszej ul. Górnośląskiej).

Usytuowany w jej ciągu trójprzęsłowy most z pomnikiem Jana III Sobieskiego jest przeprawą nad północnym skrajem północnego stawu. Pierwotna jednoprzęsłowa konstrukcja zbudowana była jedynie nad kanałem odprowadzającym, łączącym układ wodny Łazienek z Kanałem Piaseczyńskim. Nieco skośnym ustawienie mostu względem osi pałacu zwiększa walory widokowe założenia delikatnie przełamując jego symetrię i zwiększając jego malowniczość.

Najstarszą częścią wspartego na łukach pełnych mostu jest jego obecne przęsło zachodnie. Zostało ono wzniesione z piaskowca. Dobudowane w 1787 r przęsła środkowe (wraz z dodatkowym północnym segmentem stanowiącym podstawę pomnika) i wschodnie wymurowano z cegieł na zaprawie wapiennej. Od strony południowej do XVIII-wiecznej konstrukcji przylega pochodząca z połowy XX w. konstrukcja z lanego betonu. Boczne elewacje mostu oraz podstawa pomnika obłożone są płytami z płytami z piaskowca, sugerującymi wzniesienie mostu z dużych prostopadłościennych bloków. Jedyną dekoracją są nieco wysunięte gładkie zworniki łuków. Cokoły na stykach z wodą wykonano z płyt granitowych. Podniebienia przęseł są otynkowane. Nawierzchnia jezdni wyłożona jest kostką brukową. Balustradę mostu stanowią kamienne ośmioboczne słupy połączone prostymi kutymi poręczami oraz kratami z płaskowników.

Po północnej stronie mostu przy środkowym przęśle na celowo dobudowanym segmencie ustawiono konny pomnik Jana III Sobieskiego. Składają się nań wykonany z szydłowieckiego piaskowca przez Franciszka Pincka ustawiony na trójstopniowym cokole posąg oraz wsparte na panopliach tablice z inskrypcjami. Pomnik oddzielono od jezdni mostu żelaznym płotkiem.

Zasadniczą częścią pomnika jest barokowa rzeźba ukazująca siedzącego na wspiętym koniu, odzianego w zbroję i hełm z okazałym pióropuszem króla Jana III zwróconego w stronę widza (oraz wpatrzonego w Pałac na Wodzie, co niekoniecznie jest efektem zamierzonym), lewą ręką trzymającego wodze a w prawej dzierżącego berło. Pod końskim brzuchem półleży dwóch powalonych, półnagich tureckich żołnierzy wznoszących ręce w błagalno-obronnym geście. Symetrycznie po bokach ustawiono panoplia (stosy zdobycznego tureckiego oręża), na których wsparte są tarcze z inskrypcjami w dwóch językach: po polsku (na prawej tarczy) i łacinie (na lewej tarczy). Inskrypcja ta brzmi: Janowi III, królowi Polski i Wielkiemu Księciu Litewskiemu, Ojczyzny i sojuszników obrońcy, któregośmy postradali roku 1696. Stanisław August Król. Roku 1788. Nie występują one w wilanowskim pierwowzorze, ale doskonale wpisują się w barokową stylistykę pomnika, świadcząc o klasie jego twórców, będących przecież reprezentantami klasycyzmu.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Dostępny.

Autor noty: Agata Kłoczko, NID, Zespół ds. rejestru i ewidencji zabytków, lipiec-sierpień 2023 r.