Kościół pw. św. Jakuba Apostoła w Małujowicach wyróżnia się największymi i najbogatszymi polichromiami gotyckimi w Polsce, wykonywanymi od końca XIV wieku do około 1483 roku oraz w kolejnych fazach. Zajmują one ponad 1000 m² powierzchni i pokrywają ściany prezbiterium, nawy, wysklepki, konsole, służki z głowicami, żebra i zworniki, glify okien oraz podłucze tęczy. Kościół wyróżnia się autentyczną substancją oraz znaczącą wartością artystyczną. Średniowieczne polichromie są realizacją wybitnych warsztatów śląskich i czeskich. Wysoką klasę malowideł ściennych podkreślają wszyscy badacze zajmujący się zagadnieniami gotyku. Polichromie małujowickie wyróżnia dobry stan zachowania i występujący tutaj bogaty program ikonograficzny (tzw. Biblia Pauperum).

We wnętrzu kościoła zachwyca także piętnastowieczny strop patronowy, który jest jednym z najstarszych i najbardziej okazałych stropów tego rodzaju w Polsce (ma on 258 m² malowideł na około 640 deskach drewnianych).  

Uzupełnieniem malarstwa stanowiącego o unikatowych wartościach artystycznych kościoła wykraczającego poza lokalne uwarunkowania, jest dekoracja rzeźbiarska portalu zachodniego z XIV w., która zaskakuje bogactwem form, niezliczonych wątków treściowych i symboli, a także dwa częściowo zrekonstruowane skromniejsze portale, kamienne maswerki (w większości przekute w XIX i XX wieku), kamienna chrzcielnica z maswerkowymi zdobieniami z XIV wieku, kamienne tabernakulum przyścienne oraz wiązki służek z roślinnymi kapitelami, wsporniki z maskami i rozetowe zworniki. Forma maswerków w prezbiterium wpisuje się w tendencje rozwoju kompozycji okiennych w XIII wieku na Śląsku i ma swoje analogie w kościołach np. w Grodkowie i Pożarzysku, a pierwowzór – w kościele cysterskim w Henrykowie.

Fundatorem kościoła pw. św. Jakuba Apostoła w Małujowicach był książę Henryk III Biały (1241-1266), a po jego śmierci budowę kontynuował książę Henryk IV Probus (1257/1258-1290). Były więc Małujowice fundacją książęcą Piastów śląskich, stąd skala i rozmach niespotykana pośród wiejskich kościołów, powstających zazwyczaj z fundacji rycerskich lub książęcych. Bogaty gotycki wystrój kościoła łączyć należy także z patronatem dominikanek z klasztoru św. Katarzyny z Wrocławia. Można przypuszczać, że fundacja ta miała związek z kultem św. Jadwigi Śląskiej (1178-1243), której proces kanonizacji rozpoczął się w 1260 r.

Kościół ma dużą wartość historyczną. Jest świadkiem burzliwej historii Śląska i ma związki z wybitnymi postaciami historycznymi. Funkcjonuje nieprzerwanie od stuleci, zachowując przy tym oryginalną substancję materialną. Bryła świątyni ostatecznie ukształtowała się ok. XV wieku. Efekty wykonywanych przez wieki napraw i restauracji nabrały już zabytkowego charakteru i są cennym świadectwem pracy dawnych rzemieślników i artystów. Udział w konserwacji polichromii Ferdynanda von Quast (pierwszego pruskiego konserwatora) i Karola O’Oeillot de Marsa (artysta malarz) w latach 1865 – 1870 oraz efekty konserwacji z lat 2010-2012 stanowią kompilację nawarstwień historycznych, które tworzą autentyczną tkankę substancji zabytkowej. Kościół pw. św. Jakuba Apostoła w Małujowicach jest ważnym świadectwem kształtowania się i wdrażania doktryny konserwatorskiej oraz pomnikiem nowoczesnej konserwacji malarstwa in statu nascendi.

Historia

Świątynia ma średniowieczną genezę. Podobnie jak miejscowość wzmiankowana była w źródłach pisanych w 1288 r. jako Malewicz (od wyrazu Malewice, którym oznaczano małą osadę). W dokumencie z 12 października 1288 r. książę śląski Henryk IV odnowił przywilej lokacyjny wystawiony przez jego ojca księcia Henryka III (1241-1266), wymieniając w nim kościół w Małujowicach. Wieś lokowano na prawie magdeburskim (tzw. niemieckim), a na utrzymanie świątyni przewidziano dwa łany. Patronat prawny nad świątynią sprawował książę Henryk IV z linii Piastów Śląskich. W dokumencie z 1288 r. książę wrocławski odnowił dokument lokacyjny wystawiony przez swego ojca, co oznacza, że lokacja Małujowic miała miejsce ok. 1250 r. W tym okresie wzniesiono też świątynię, co potwierdzają badania architektoniczne.

Fundatorem kościoła w Małujowicach był książę Henryk III, a zaplanowaną z rozmachem budowę przerwała rebelia możnych w 1266 r. oraz śmierć księcia w tym samym roku. Pod rządami jego sukcesora księcia Władysława (ok. 1237-1270) prac nie podejmowano, a dzieło ojca zapewne kontynuował, choć już na nieco mniejszą skalę, książę Henryk IV (1257/1258-1290). Również motywy książęcej fundacji w niewielkiej wsi Małujowice można logicznie wytłumaczyć. Otóż wydaje się, że książę śląski zdecydował się na fundację kościoła pośród dóbr należących do możnego rodu Panów z Pogorzeli, ponieważ w tamtym czasie walczył o wpływy z potężnymi rodami, w tym również z Panami z Pogorzeli. Najpotężniejszego z nich, Mroczka z Pogorzeli uwięził, pozbawił urzędów i dóbr, a na koniec wydalił z księstwa. Podobnie postępował z innymi wielkimi rodami. Przeprowadził akcję konfiskowania dóbr ziemskich niesłusznie zagarniętych przez możnowładców i klasztory. Ta książęca krucjata doprowadziła w 1266 r. do rozruchów wśród rycerstwa. Dnia 3 grudnia 1266 r. książę Henryk III zmarł i pochowano go w kościele klarysek we Wrocławiu. Śmierć księcia zatrzymała budowę małujowickiej świątyni. Powrócono do niej, gdy w 1309 r. patronat nad kościołem w Małujowicach objął klasztor dominikanek św. Katarzyny we Wrocławiu. Stało się to na mocy dokumentu wystawionego we Wrocławiu 1 lipca 1309 r. przez księcia śląskiego Bolesława III Rozrzutnego (1291-1352). Książę podarował parafię w Małujowicach (Malowicz) założonemu przez siebie klasztorowi sióstr dominikanek pod wezwaniem św. Katarzyny we Wrocławiu. W tym okresie powstała pierwsza dekoracja malarska, którą odkryto w prezbiterium kościoła podczas prac konserwatorskich w latach 2010-2012 - tondo z wizerunkiem św. Tomasza Apostoła.

W 1315 r. pomiędzy dwiema zachodnimi przyporami przy południowej ścianie wstawiono dostępną z wnętrza kościoła kaplicę pw. św. Dziewicy Maryi i św. Jakuba Apostoła. Ufundował ją rycerz Sambor von Syldberg, ówczesny pan Małujowic.

W 2 poł. XIV w. właścicielami wsi i patronami kościoła w Małujowicach byli premonstranci z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. W 1526 r. świątynię przejęli protestanci. Wówczas też pokryto (przynajmniej częściowo) ściany i sklepienie chóru pobiałą, zakrywając gotyckie malowidła ścienne.

W latach 1865-1870 berliński malarz, grafik i konserwator Karl L'Oeillot de Mars odkrył i odrestaurował późnogotyckie malowidła w kościele w Małujowicach. Konserwator działał na zlecenie władz konserwatorskich Królestwa Prus.

W latach 2007 – 2013 miały miejsce badania i prace konserwatorskie nad polichromiami.

Opis

Kościół pw. św. Jakuba Apostoła jest jedynym obiektem sakralnym w Małujowicach. Budowla usytuowana jest w centrum wsi, która w dużej mierze zachowała swój tradycyjny układ i zabudowę. Obiekt położony jest na placu w środkowej części wsi, przy skrzyżowaniu drogi biegnącej z Brzegu do Strzelina oraz bocznej – od pobliskiej stacji kolejowej do Psar (woj. dolnośląskie). Stanowi on historyczną dominantę w krajobrazie kulturowym miejscowości.

Kościół jest budowlą orientowaną, jednonawową z prostokątnym, niższym  prezbiterium i wieżą osadzoną nad zachodnią częścią nawy. Rzut kościoła jest silnie wydłużony wzdłuż osi wschód – zachód, a horyzontalny układ budowli jedynie w niewielkim stopniu przełamują masyw wieży oraz wysokie, rytmicznie rozmieszczone przypory. Do prezbiterium przylega od północy niewielka, prostokątna zakrystia, do nawy od zachodu dostawiony jest portyk, a od południa – jednokondygnacyjna kruchta na rzucie zbliżonym do kwadratu. Nawa, prezbiterium i kruchta kościoła kryte są dachami dwuspadowymi, zakrystia – daszkiem pulpitowym. Wieżę wieńczy wysoki ośmioboczny ostrosłup murowany z cegieł i obity blachą. Kościół wzniesiony jest z cegieł, na kamiennej podmurówce, w wątkach wendyjskim i gotyckim (w górnej partii wieży i kruchtach). Budowla kryta blachą za wyjątkiem zakrystii krytej dachówką karpiówką kładzioną w koronkę. Wnętrze kościoła dzieli się na trzy główne części – prezbiterium, nawę i partię zachodnią (pod i przy wieży) podzieloną na trzy pomieszczenia. Wewnętrzne ściany kościoła od wysokości ok. 2 m nad posadzką po strop oraz częściowo – na ścianach szczytowych nawy ponad stropem – pokryte są gotyckimi polichromiami, wykonywanymi od końca XIV wieku do około 1483 roku w kolejnych fazach.

Pierwszą dekorację malarską datuje się na okres po 1319 r., kiedy to patronat nad kościołem przejął klasztor dominikanek we Wrocławiu. Jest nią wizerunek św. Tomasza Apostoła,. Znajduje się on w prezbiterium, na ścianie południowej w przęśle ołtarzowym, po zachodniej stronie okna. Formę tego malowidła należy wywodzić ze ściennego malarstwa czeskiego, które w 2 ćw. XIV w. wywierało silny wpływ na sztukę śląską.

W 2 poł. XIV w. powstała dekoracja figuralna nawy kościoła. Malowidła objęły zachodnią i wschodnią ścianę korpusu wraz z częścią polichromii znajdujących się ponad obecnym stropem. Ściana wschodnia ukazuje: Pokłon Trzech Króli i Zwiastowanie pasterzom; zachodnia: Stworzenie Ewy, Grzech pierworodny, Wygnanie z Raju oraz fragment przedstawienia Boga Ojca z aniołami. Powstałe malowidła wykonał w 1365 roku uczeń mistrza Teodoryka z Pragi.

Około 1483 r. powstała dekoracja malarska nawy prezentująca dzieje świata i dzieje człowieka w ujęciu zgodnym z nauką chrześcijańską. Ogromny cykl obejmuje czasy od stworzenia świata do Mojżesza, następnie od nadania Dziesięciu Przykazań do ery Chrystusa oraz od Wcielenia Słowa Bożego do Sądu Ostatecznego. Wszystkie te przedstawienia są zestawione w rzędach jednakowej wysokości, których jest po pięć na każdej ze ścian. Sąd Ostateczny wyobrażony na ścianie wschodniej jest kompozycją jednolitą, mającą złożoną strukturę i pod względem kompozycyjnym wyodrębniającą poszczególne człony.

Piętnastowieczna dekoracja malarska prezbiterium wykonana została w mokrym tynku w technice al fresco, a warstwy wykończeniowe realizowano technikami al secco. Na ścianach prezbiterium zachowały się niemal w całości pierwotne tynki, a co za tym idzie – malowidła piętnastowieczne, trwale związane z wyprawami tynkowymi w wyniku krystalizacji węglanu wapnia. Dzięki temu możliwe było wyodrębnienie dniówek i różnice stylistyczne należące do dwóch artystów.

Do wybitnych dzieł sztuki śląskiej zaliczany jest także strop patronowy – 258 m² malowideł na ok. 640 deskach drewnianych różnej długości i szerokości. Jest stropem z dolnym pułapem bez powały, charakterystycznym dla wnętrz kościelnych, stosowanym w Polsce we wszystkich okresach do XIX w. Pojawiał się on głównie w kościołach drewnianych, ale i murowanych, w których nie planowano sklepień lub kolebek pozornych, bądź z nich zrezygnowano, jak w przypadku świątyni małujowickiej.