Wartość i znaczenie zabytku

Zespół pałacowo-parkowy w Lubostroniu to klasycystyczna rezydencja magnacka z palladiańskim pałacem i parkiem w stylu angielskiego ogrodu krajobrazowego, zespołem gospodarczym i komponowanym krajobrazem otaczającym rezydencję, która skupia w sobie szczególne wartości artystyczne, architektoniczne i przestrzenne, oraz wartości historyczne, związane z życiem i działalnością rodu Skórzewskich, stanowiące wspólnie ponadprzeciętne wartości zabytkowe.

Pałac w Lubostroniu projektu Stanisława Zawadzkiego wzniesiono na przełomie XVIII i XIX wieku. Powstał z inspiracji „Villa Rotonda” w Vicenzy autorstwa Andrea Palladio i jest obok warszawskiej „Królikarni” Dominika Merliniego najwybitniejszym zachowanym w Polsce przykładem nawiązującym do tej słynnej włoskiej realizacji, jednocześnie - jedynym autentycznym tego typu obiektem, w którym kompozycja angielskiego ogrodu krajobrazowego jest spójna stylistycznie z formą architektoniczną pałacu tworząc wspólnie jednolitą całość.

Kompozycja otaczającego pałac parku osadzona jest w tradycji angielskiego ogrodu krajobrazowego (english landscape garden), charakterystycznego dla wielkoprzestrzennych rezydencji angielskich. Wyraźnie nawiązuje do wzorców wypracowanych przez Lancelota „Capability” Browna i Humphreya Reptona, przyjmując zasadnicze cechy pejzaży ich ogrodów: pierwszoplanowość palladiańskiej budowli, przestrzenność kompozycji uwydatniająca naturalne piękno otaczającego krajobrazu, oszczędność, wręcz brak elementów dekoracyjnych.

Lubostrońska rezydencja jest obiektem wyjątkowym także pod względem historycznym. Budowana przez Fryderyka Skórzewskiego po powrocie z pobytu na dworze króla pruskiego Fryderyka II, ogniskowała patriotyczne idee końca XVIII wieku, stąd też pozyskane do budowy pałacu elementy niezrealizowanej Świątyni Opatrzności Bożej. W rotundzie umieszczono płaskorzeźby przedstawiające doniosłe w historii Polski wydarzenia i osoby: króla Władysława Łokietka z rycerzem Florianem Szarym na polu bitwy pod Płowcami, Królową Jadwigę przyjmującą posłów krzyżackich w Inowrocławiu, zwycięstwo Wojsk Polskich nad Krzyżakami w bitwie pod Koronowem czy Mariannę Skórzewską i Fryderyka Wielkiego z mapą Kanału Bydgoskiego, wszystkie autorstwa Michała Ceptowicza. We wnętrzach znajdują się także alegoryczne zdobienia malarskie Antoniego Smuglewicza.

Od momentu założenia do września 1939 roku siedziba pozostawała niezmiennie we władaniu rodu Skórzewskich ściśle splatając się z niespokojną historią Wielkopolski. W Lubostroniu gościły wybitne postaci: Józef Wybicki, Stefan Garczyński, Erazm Rykaczewski, ksiądz Ignacy Polkowski, pułkownik Kazimierz Mielęcki, prezydent RP Ignacy Mościcki oraz członkowie znamienitych rodów: Radziwiłłowie, Czartoryscy, Lubomirscy, Braniccy.

Założenie przestrzenne rezydencji lubostrońskiej zachowało wybitne walory kompozycyjne, krajobrazowe i  przyrodnicze. Wszystkie historyczne nawarstwienia i przekształcenia dokonywane w obrębie siedziby przez kolejnych rezydentów, członków rodziny Skórzewskich, respektowały stan zastany, dzięki czemu jest ona obecnie bardzo dobrze zachowana i czytelna stylistycznie.

Historia

Geneza siedziby szlacheckiej w miejscu dzisiejszego Lubostronia sięga XIV wieku, czasu nadań książęcych i budowy warownych osad rycerskich na pograniczu ziem polskich i Cesarstwa Niemieckiego. Na skrzyżowaniu traktów u przeprawy przez Noteć ulokowana była wieś Piłatowo należąca do dóbr rycerskich Łabiszyna, powyżej wsi, na stoku wzgórza znajdowały się zabudowania siedziby pańskiej, stanowiącej ośrodek dóbr ziemskich Bogusława zwanego „z Piłatowa” (1369), Tomasza z Pakości (przed 1420), Augustyna z Wrzącej (po 1420), Stanisława Latalskiego h. Prawdzic (przed 1598), po 1613 roku do dóbr możnowładczych rodów Czarnkowskich h. Nałęcz, Opalińskich h. Łodzia i Gembickich h. Nałęcz.

Rezydencja Skórzewskich w Lubostroniu bierze początek w 1764 roku, kiedy hr. Franciszek Skórzewski h. Drogosław, objął w posiadanie dobra ziemskie wniesione w posagu przez Annę Marię z Ciecierskich h. Rawicz z Margonina, a porządkując sprawy majątkowe wyodrębnił wielki klucz ziemski z ośrodkiem administracyjnym w Łabiszynie. W 1787 roku, testamentem, jedynym spadkobiercą majątku w Margoninie i Łabiszynie został Fryderyk Skórzewski. Hrabia Skórzewski wraz z Antoninę z Garczyńskich zainicjował budowę w Lubostroniu - miejscu ustronnem acz lubem nowej, monumentalnej rezydencji angażując warszawskiego architekta Stanisława Zawadzkiego oraz nieznanego planistę tworzącego kompozycję przestrzenną ogrodu, parku i krajobrazu otaczającego rezydencję.

W 1835 roku, rezydencję lubostrońską objął hr. Arnold Skórzewski z żoną Melanią ze Skórzewskich z Raszkowa. Architekturę pałacu pozostawiono w niezmienionej, oryginalnej formie, a prace nad kompozycją parku kontynuowano w stylistyce angielskiego ogrodu krajobrazowego i rozwijano wokół wzgórza z lipami i na wzgórzach w południowej części terytorium.

Działając od 1862 r. hr. Leon Skórzewski adaptował budynek starego, zachowanego dworu piłatowskiego na potrzeby biblioteki, wzniósł domek ogrodnika na skraju ustronia, przebudował starą bażantarnię, przekształcając część jej zabudowań na potrzeby leśniczówki. W folwarku uruchomił turbinę elektryczną, rozprowadzając elektryczne oświetlenie do poszczególnych budynków zespołu.

Okres ten, w historii rezydencji lubostrońskiej przyjmuje się jako czas ukształtowania pełnej, dojrzałej kompozycji wielkoprzestrzennego parku, rozwijanego konsekwentnie w przyjętej stylistyce angielskiego ogrodu krajobrazowego. W rejonie pawilonu biblioteki poprowadzono nowe ścieżki i wzbogacono park nowymi drzewami. W przestrzeni pól za oficyną pojawiła się aleja wiązowa zakończona kolistą altaną z drzew, wiążąc pałac i park ze wzgórzami. Wielka kompozycja krajobrazu objęła także część leśną w dolinie starorzecza oraz niezagospodarowane łąki w dolinie, rozwijając park w stronę Noteci.

Za hr. Witolda Skórzewskiego i Marii z Radziwiłłów, po 1903 roku, w architekturze zespołu i kompozycji parku nie zanotowano zmian, przekształcenia nastąpiły natomiast w kompozycji i składzie gatunkowym drzewostanu części leśnej, zajętej do celów gospodarczych. Park został przystosowany do jazdy konnej, w części leśnej i w starorzeczu Noteci wyznaczono i założono specjalne drogi. W zachodniej części parku wzniesiono wpisujący się w ideę parku angielskiego ceglany budynek fabryki euskolu, aromatycznych kadzidełek i dodatków do papierosów i cygar.

W następującym po 1927 r. okresie zarządu hr. Zygmunta Skórzewskiego i Leontyny z Radziwiłłów nie wprowadzono żadnych zmian w architekturze pałacu i kompozycji pielęgnowanego parku i ogrodu. Walor oryginalnej stylistycznie kompozycji architektonicznej i przestrzennej zespołu rezydencjonalnego pałacu Skórzewskich w Lubostroniu, doceniony został przez Prezydenta RP uznaniem w 1933 roku za zabytek.

Skonfiskowaną przez niemieckie władze okupacyjne w 1939 roku rezydencję przeznaczono na siedzibę gauleitera Kraju Warty Artura Greisera, do 1944 roku funkcjonowała prawdopodobnie jako oficerski ośrodek wypoczynkowy i rehabilitacyjny. Zachowany, niezmieniony stan parku i zabudowań pałacu dokumentowany jest niemieckim zdjęciem lotniczym z 1941 roku.

Powojenny okres funkcjonowania w Lubostroniu Państwowego Gospodarstwa Rolnego i ośrodka wypoczynkowego Funduszu Wczasów Pracowniczych nie spowodował uszczuplenia oryginalnej substancji zabytkowej parku i historycznych budynków zespołu rezydencjonalnego.

Obecnie, dawna rezydencja hr. Skórzewskich w Lubostroniu pełni rolę muzeum oraz centrum działań kulturalnych, artystycznych i naukowych pod nazwą Instytucja Kultury Pałac Lubostroń, znajdującą się pod zarządem Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego.

Opis

Lubostroń jest położony ok. 30 km na południe od Bydgoszczy, nad brzegiem Noteci. Zespół pałacowo-parkowy znajduje się na południe od zabudowy wsi, z pałacem w osi topolowej alei łączącej Lubostroń z Łabiszynem. Dominantą klasycystycznego założenia jest usytuowany na szczycie wzniesienia pałac w typie czterofrontowej willi palladiańskiej inspirowanej „Villą Rotonda” włoskiego architekta Andrea Palladio.

Pałac jest zaprojektowany i wybudowany na rzucie kwadratu, z wysuniętym kolumnowym portykiem frontowym i półkolumnowymi, płaskimi ryzalitami z tympanonami w pozostałych elewacjach, nakryty dachem z centralną kopułą posadowioną na wysokim bębnie. Na szczycie kopuły umieszczona jest rzeźba Atlasa dźwigającego Kulę Ziemską.

Elewacja frontowa podzielona jest gzymsami na trzy kondygnacje, w środkowej partii wielki portyk kolumnowy na tarasie ze schodami, podtrzymywany przez osiem kolumn jońskich ustawionych w dwóch rzędach. Belkowanie i tympanon z herbami Skórzewskich i Garczyńskich oraz pamiątkową sentencją SIBI AMICITIAE ET POSTERIS, MDCCC na fryzie (SOBIE, PRZYJACIOŁOM I POTOMNYM 1800).

W parterze pałacu: prostokątny westybul z oryginalnymi sztukateriami i piecami we wnękach, centralnie usytuowana trzykondygnacyjna rotunda oświetlona oknami bębna kopuły, z zachowaną oryginalną posadzką mozaikową zdobioną herbami Polski (Orła) i Litwy (Pogoni) i dekoracją korynckich kolumn wykonanych z czerwonego, marmoryzowanego stiuku, pomiędzy którymi są płytkie wnęki z lustrami, w górnej kondygnacji sali między kolumnami zamknięte drzwi z balkonikami na konsolkach i płytkie wnęki z płaskorzeźbami przedstawiającymi: bitwę pod Płowcami, bitwę pod Koronowem, pertraktacje królowej Jadwigi z Wielkim Mistrzem Krzyżackim, oraz alegoryczną scenę ukazującą Mariannę Skórzewską i Fryderyka Wielkiego z mapą Kanału Bydgoskiego.

Od strony ogrodu usytuowany jest salon w czerwonym i żółtym, marmoryzowanym stiuku, z oryginalnymi sztukateriami na suficie, salonik w północno-zachodnim narożniku pałacu połączony z jadalnią, z czerwonym i żółtym stiukiem oraz sztukateriami, okrągła biblioteka w południowo-zachodnim narożniku pałacu, sklepiona spłaszczoną, polichromowaną kopułą z lunetami, połączona z prostokątnym gabinetem zdobionym malarskimi dekoracjami Smuglewicza, sklepionym kolebkowo, o sklepieniu dzielonym na płaskie kasetony wypełnione złoconymi, stiukowymi rozetami, w południowo-wschodnim narożniku klatka schodowa wsparta na czterech kolumnach pokrytych czerwonym stiukiem, schody i balustrada kamienne, sufit ze sztukateriami, na ścianie nad schodami alegoryczne malowidło pędzla Smuglewicza, po przeciwnej stronie budynku schody gospodarcze łączące piwnicę i pietra.

Na piętrze, wzdłuż wąskiego korytarza obiegającego rotundę usytuowane są trzy apartamenty mieszkalne. W kondygnacji suteren, w południowo-zachodnim narożniku budynku znajduje się okrągła kaplica domowa, łazienka z marmurową wanną, pomieszczenia gospodarcze i mieszkalne. Poniżej suteren, w centralnej części pod rotundą usytuowana jest piwnica na wina.

Zespół zabudowy rezydencjonalnej jest otoczony parkiem, ogrodem krajobrazowym i malowniczymi łąkami sięgającym brzegów Noteci. Osiowy układ założenia podkreślają dwie aleje: topolowa z Łabiszyna, zamknięta murem z półkolistą wnęką u podnóża skarpy wzgórza pałacu i od wschodu aleja lipowo-grabowa, prowadząca przez główną bramę ujętą w dwa ostrosłupowe, ceglane obeliski na dziedziniec i podjazd przed pałacem. Po stronie południowej dziedzińca piętrowa oficyna, po stronie północnej zespół zabudowy stajni z wozownią, kuchni dworskiej i mieszkań służby, wszystkie budynki o spójnej, klasycystycznej formie architektonicznej.

Poniżej pałacu, u podstawy skłonu skarpy wzgórza, rozplanowany jest ogród ze stawem z wyspą, grotą i ceglanym mostkiem, związany ze stojącą obok oranżerią i wzniesionym w początku XX wieku domkiem ogrodnika, tworzący w kompozycji parku romantyczne ustronie, z którego widok otwierał się na polanę i stare zabudowania dworskie. Zabudowania nie zachowały się; na fundamentach i piwnicach jednego z budynków wzniesiono współcześnie pawilon tzw. „domku myśliwskiego”.

Wielka polana parkowa opada łagodnie po zachodnim stoku wzgórza. Centralne miejsce w kompozycji zajmował posadzony pośrodku polany (dziś nieistniejący, zastąpiony młodym dosadzeniem) zwisły buk, wydłużona murawa ramowana jest kulisami złożonymi z grup buków, dębów i platanów. W tle kompozycję zamyka grupa modrzewi, sosen i świerków. Dalej, w stronę Noteci ciągnie się otwarta przestrzeń łąk w dolinie rzeki, z dalekim widokiem Gór Jabłonowskich w tle.

W południowej kulisie polany usytuowana jest malownicza ruina ceglanego budynku fabryki euskolu założonej w pocz. XX w. Kompozycja parku rozwinięta jest od pałacu ku południowi, biegnąca wzdłuż stoku skarpy kręta ścieżka pomiędzy starymi drzewami dochodzi do wzgórza z formowanymi, kandelabrowymi lipami. U podstawy jednej z lip przy leśnej ścieżce leży płaski kamień pamiątkowy lub ławeczka.

Wzgórze z kandelabrowo formowanymi lipami, od zachodu podcięte jest wąwozem a-ha na granicy ogrodu, od południa formowane w tarasy, z perspektywicznym widokiem w dolinkę pomiędzy wzgórzami, gdzie leży płaski głaz i w stronę bażantarni.

Ku południowi kręta ścieżka wspina się na zalesione wzgórza, do miejsca, w którym stał niegdyś drewniany wiatrak parkowy, skąd pomiędzy drzewami roztacza się widok ku pałacowi, do wnętrza parku i na polanę przy leśniczówce i bażantarni, a miejsce wiatraka oznaczone jest głazem.

Za oficyną, w osi budynku w kierunku południowym, biegnie aleja, której świerkowe nasadzenia w początku XX w. zastąpiły oryginalne rzędy wiązów. Osiowa aleja przecina tzw. labirynt, formę boskietu w cisowych żywopłotach, element toru ujeżdżalni.

W zewnętrznej kompozycji rezydencji dominuje założony przez Zawadzkiego w 1800 roku układ alejowy, z główną aleją topolową z Łabiszyna, grabowo-lipową i modrzewiową od wschodu ze strony Józefinki i Barcina, monumentalną lipową aleją do Pturka i robiniową aleją do mostu na Noteci.