Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Lidzbark Warmiński - zamek biskupów warmińskich - Zabytek.pl

galeria zdjęć obiektu Lidzbark Warmiński – zamek biskupów warmińskich

Lidzbark Warmiński - zamek biskupów warmińskich

Pomnik Historii XIV - XV w. Lidzbark Warmiński

Adres
Lidzbark Warmiński

Lokalizacja
woj. warmińsko-mazurskie, pow. lidzbarski, gm. Lidzbark Warmiński (gm. miejska)

Zamek lidzbarski, stołeczna siedziba biskupów warmińskich, jest autentycznym świadkiem historii, w tym wielowiekowego związku Warmii z Koroną Królestwa Polskiego.

Jest też wybitnym dziełem monumentalnej architektury gotyku ceglanego. Jego architektura i wystrój mają wysokie wartości artystyczne, a historyczna substancja zabytkowa zachowała się w wyjątkowo dużym stopniu.

Diecezja warmińska była jedną z czterech tak zwanych diecezji pruskich – diecezji państwa zakonnego. Formy budowli lidzbarskiej łączą się z typem krzyżackiego zamku konwentualnego. Zamek konwentualny o regularnym, zamkniętym rzucie, przy pełnej sprawności militarnej mieścił na piętrze (na kondygnacji głównej) pomieszczenia służące życiu zakonnemu, takie jak kaplica, dormitorium, refektarz, kapitularz. Była to – w dużym skrócie – obronna siedziba władzy i klasztor w jednym. W zamku lidzbarskim zasadniczy zrąb rozplanowania dostosowano do potrzeb biskupa – pana zwierzchniego ziem dominium – i jego dworu. Ze względu na autentyzm i stopień zachowania gotyckiej struktury budowlanej zamek w Lidzbarku Warmińskim stanowi najcenniejszy obiekt swego typu, dziedzictwa architektury o znaczeniu europejskim.

Zamek był w istocie siedzibą możnowładczą. Gotycka architektura łącząca walor obronny (bryła, mury obronne), reprezentacyjny (wieżyczki narożne, bogato sklepione wnętrza na piętrze i krużganki arkadowe) i mieszkalno-użytkowy prezentuje wysoką wartość rozwiązań technologicznych, technicznych i artystycznych charakterystycznych dla swej epoki. Wśród gotyckich budowli świeckich zamek lidzbarski wyróżnia się także wyjątkowym pod względem obszerności, bogactwa treści i jakości artystycznej zespołem malowideł z XIV i XV w. Malowidła krużganków, wywodzące się stylowo z kręgu cesarskiej Pragi, należą do najcenniejszych malowideł gotyckich w Polsce. Elementy nowożytne w wystroju budowli cechują się harmonijnym charakterem i wysokim poziomem artystycznym.

Zamek lidzbarski był świadkiem dziejów średniowiecznej diecezji warmińskiej, a od drugiego pokoju toruńskiego wspólnej historii Warmii i Korony. Był miejscem działalności publicznej, naukowej i artystycznej szeregu wybitnych postaci historycznych. Najsłynniejszą z nich był Mikołaj Kopernik, który u boku swego wuja, biskupa Watzenrodego, spędził tu po ukończeniu studiów pierwsze lata dorosłego życia. Teoria heliocentryczna, stojącą u progu nauki nowożytnej, została zarysowana w spisanym na zamku Komentarzyku. W wiekach XVI-XVIII biskupi warmińscy należeli do polskich elit kościelnych i państwowych. W czasach Jagiellonów wielu z nich wywodziło się ze środowiska intelektualnego dworu królewskiego. W wiekach XVII-XVIII na zamku rezydowali biskupi z rodzin królewskich i magnackich Rzeczypospolitej; znacząca godność biskupa warmińskiego w czasach wielokrotnie poprzedzała uzyskanie metropolii gnieźnieńskiej i tytułu prymasa. Wraz z pierwszym rozbiorem poczet polskich biskupów Warmii zamknął Ignacy Krasicki, wybitny przedstawiciel polskiego oświecenia.

Historia

Biskupi warmińscy sprawowali władzę kościelną w diecezji oraz świecką na terenie wyodrębnionego dominium ziemskiego (dominium to znane jest pod historyczną nazwą Warmii). Główną, stołeczną siedzibą biskupów był zamek w Lidzbarku Warmińskim.

Obiekt zaczęto wznosić ok. 1350 r. Wzorem była architektura zakonnego zamku konwentualnego, zarówno w rozplanowaniu regularnego czteroskrzydłowego założenia, jak i w zasadniczym przeznaczeniu poszczególnych poziomów użytkowych: składy w piwnicach, użytkowy, służebny parter, reprezentacyjna druga kondygnacja z apartamentami biskupa, kaplicą i salami przeznaczonymi na działalność dworu biskupiego, administracyjną i publiczną. Budowę ukończono za rządów bpa Henryka Sorboma (1373-1401), który przed objęciem urzędu był sekretarzem cesarza Karola IV i należał do elity swoich czasów. Jego czeskim kontaktom zawdzięczamy najprawdopodobniej zespół malowideł na krużgankach, noszących cechy stylowe kręgu Mistrza Teodoryka i Mistrza z Emaus, jednych z najznaczniejszych postaci gotyckiego malarstwa Europy Środkowej. Zamek w swych dziejach podlegał zmianom wynikającym z konieczności budowlanych, użytkowych i z upodobań estetycznych. W XV w. pojawiły się wieżyczki narożne (w czasie odbudowy zniszczeń po pożarze z 1442 r.), nastąpiła częściowa zmiana dyspozycji wnętrz i wymiana sklepień. Ukształtowany w wiekach XIV-XV zasadniczy zrąb struktury gotyckiej pozostaje niezmienny do dziś. Po kolejnym pożarze (1559 r.) wzniesiono zachowane do dziś więźby dachowe.

Od pokoju toruńskiego kończącego w 1466 r. wojnę trzynastoletnią Warmia została związana z Koroną. Kolejni mieszkańcy zamku lidzbarskiego to postaci znaczące w historii i kulturze Warmii i Rzeczpospolitej, łączące nieraz sprawy biskupstwa z działalnością o randze krajowej i europejskiej.

Z zamkiem lidzbarskim związana jest jedna z najwybitniejszych postaci nauki europejskiej. W l. 1503-1509 mieszkał tu siostrzeniec bpa Watzenrodego – Mikołaj Kopernik, który towarzyszył wujowi w pełnieniu obowiązków. Tutaj, przed udaniem się do Fromborka, opracował m.in. pierwszą koncepcję teorii heliocentrycznej (tzw. Commentariolus - Komentarzyk).

W XVI w. biskupi warmińscy wywodzili się z intelektualnego środowiska budowanego przez Jagiellonów. W gronie tym znaleźli się: Jan Dantyszek (1538-1548) – dyplomata, poeta, humanista; Stanisław Hozjusz – humanista, teolog, dyplomata, uczestnik Soboru Trydenckiego i ważna postać europejskiej i polskiej kontrreformacji (zlecił wspomnianą odbudowę konstrukcji dachowych) oraz Marcin Kromer – historiograf. Kromer, autor Opisu Polski, pozostawił w bibliotece lidzbarskiej wykorzystany w pracy egzemplarz rękopiśmienny Kroniki polskiej Galla Anonima. To na podstawie lidzbarskiego rękopisu w 1749 r. ukazała się pierwsza drukowana edycja dzieła Galla.

W wiekach XVII-XVIII na zamku rezydowali i zarządzali diecezją biskupi z rodzin królewskich i magnackich Rzeczpospolitej. Wielu z nich przeprowadziło inwestycje, utrwalone do dziś w kolejnych fazach przekształceń zamku (np. portale kamienne na krużgankach fundowane przez Szymona Rudnickiego i Stefana Radziejowskiego, kompleksowe wyposażenie kaplicy zamkowej z l. 1751-1760 sprawione przez Adama Stanisława Grabowskiego). Ostatnim przedrozbiorowym mieszkańcem zamku był Ignacy Krasicki - publicysta i poeta, który cenił „starożytność” swej siedziby (choć narzekał też na północny ziąb!), dbał o jej wyposażenie i otoczenie ogrodowe.

Wiek XIX przyniósł zainteresowanie zamkiem pruskich służb konserwatorskich, spośród których najbardziej znane są nazwiska takich badaczy jak Ferdynand von Quast i Conrad Steinbrecht. Po 1859 r. architekt Eduard Jester przeprowadził adaptację na ochronkę, a w l. 1927-1936 Karl Hauke kompleksowo zrewaloryzował zamek. Prace te prowadzono ze świadomością wartości autentyzmu substancji zabytkowej.

W 1945 r. zamek uniknął zniszczenia przez front radziecki i zaraz po wojnie został objęty opieką przez polskie władze. Od 1964 r. jest siedzibą oddziału Muzeum Warmii i Mazur. Poddawany był pracom badawczym i konserwatorskim. W l. 2010-2016 miały miejsce kompleksowe prace m.in. piwnic, krużganków wraz z malowidłami, więźb, dachów i elewacji. Nowo odkryty, cenny zespół malowideł gotyckich w krużgankach poddano konserwacji zachowawczej – widzimy malowidła w stanie, w jakim pozostawiły je minione stulecia. Rekonstrukcja została wykonana na planszach eksponowanych obok oryginału, uwrażliwiając współczesnego odbiorcę na możliwość połączenia szacunku dla autentyzmu z potrzebą poznania historycznego wyglądu dzieła sztuki.

Opis

Zamek znajduje się na starannie wybranym pod względem obronności podłużnym klinie terenu pomiędzy rzekami Łyną i Symsarną, oddzielonym korytem Łyny od zespołu staromiejskiego Lidzbarka Warmińskiego. Otaczają go pozostałości systemu obwarowań. Od południa poprzedza go parcham i most zapewniający dojazd z przedzamcza.

Zamek to budowla w całości wzniesiona z cegły, na kamiennym fundamencie i cokole. Regularny rzut jest bliski kwadratowi (47,6 x 49,2 m). Cztery skrzydła nakryte wysokimi dachami otaczają wewnętrzny dziedziniec.

Kubiczna bryła zamku jest wyniosła i zwarta. Jedynie naroża są akcentowane przez wyodrębnione elementy architektoniczne – wysoką wieżę i zdobione blendami wieżyczki nadwieszone nad koroną murów. Płaskie elewacje są artykułowane przez ostrołukowe otwory okienne, przede wszystkim przez duże, wysokie, rytmicznie rozmieszczone okna pomieszczeń reprezentacyjnych drugiej kondygnacji. Przejazd bramny z kamiennym ostrołukowym portalem – jedyne wejście do zamku – umieszczono na osi w elewacji południowej. Wieżyczki są zdobione przez dekoracyjnie ukształtowane, tynkowane blendy.

Dziedziniec obiegają otwarte, dwukondygnacyjne krużganki arkadowe. Ich drugą kondygnację wyróżniają ośmioboczne kamienne filary arkad, sklepienie trójpodporowe o dynamicznym rysunku przebiegu żeber i bogaty zespół malowideł gotyckich dekorujących wszystkie ściany w dwóch strefach kompozycyjnych (sceny figuralne i iluzjonistyczne motywy architektoniczno-ornamentalne).

Wnętrza zamkowe są ukształtowane w zależności od funkcji. Wnętrza kondygnacji reprezentacyjno-mieszkalnej wyróżniają się wysokością, skalą (ze wspaniałą salą tzw. wielkiego refektarza), bogactwem zespołu gotyckich sklepień, detalem architektonicznym (m.in. z gotyckimi wspornikami maswerkowymi i z przedstawieniami symbolicznymi), zespołem portali gotyckich i nowożytnych oraz dekoracją malarską ścian. Gotycka dekoracja malarska obejmuje malowidła ornamentalne i figuralne o bogatych treściach religijnych (chrystologicznych, maryjnych, symbolicznych - m.in. Ukrzyżowanie, Deesis, Koronacja NMP, wizerunki pocztu biskupów warmińskich). Na ścianach krużganków znajduje się bogaty treściowo cykl malarski z około 1380-1400. W tzw. oratorium odrębny zespół stanowią późnogotyckie malowidła zlecone przez bpa Łukasza Watzenrodego. Do dekoracji nowożytnych należy fryz herbowy biskupów warmińskich z XVII w. w tzw. wielkim refektarzu (uzupełniony w l. 1926-1937, kontynuowany do dziś) i barokowe malowidła ścienne z 1755 r. zdobiące sklepienie kaplicy. Najmłodsze malowidła architektoniczne i pejzażowe powstały na zlecenie bpa Krasickiego.

Cenne ruchome wyposażenie późnobarokowe (malowidła sklepień, ołtarze, prospekt organowy, relikwiarz z tzw. marmuru dębnickiego) uzupełnia gotycką strukturę kaplicy zamkowej.

Oprac. Joanna Piotrowska, OT NID w Olsztynie

Rodzaj: zespół rezydencjonalny

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Pomnik Historii

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_28_PH.15449