Jego wartość historyczna i naukowa jest nie do przecenienia, gdyż – jak stwierdzają znawcy tematu – jedynie na tym cmentarzu i na cmentarzu szczebrzeszyńskim można dziś prześledzić rozwój form nagrobków, ich zdobnictwa, inskrypcji i liternictwa na macewach zachowanych (z pewnymi jednak lukami) od XVI w. do czasów zagłady społeczności żydowskiej w roku 1942. Na cmentarzu zachowało się ponad 2000 nagrobków, z których wiele wyróżnia się wysoką wartością artystyczną.

Historia

Lesko było od XVI w. miejscowością, w której źródłowo potwierdzone są informacje o społeczności żydowskiej. Ich liczba szybko wzrastała, w 2 poł. XVIII w. leski kahał stanowił największą gminę żydowską w ziemi sanockiej. Od końca XVIII w. Lesko znane było jako silny ośrodek chasydyzmu, którego twórcą był cadyk Samuel Szmelke. W końcu XIX w. Żydzi stanowili ponad 60% mieszkańców. W mieście funkcjonowały żydowskie sklepy, karczmy, szkoły, działały żydowskie stowarzyszenia, m.in. Jad Charuzim, Gemilas Chesed, Tarbut, Chewra Kadisza. Z licznych obiektów budowanych i użytkowanych przez leskich Żydów zachowane do dziś i najcenniejsze zabytki to synagoga i kirkut.

Cmentarz żydowski w Lesku na pewno istniał już w XVI w. Świadczy o tym najstarsza zachowana i zidentyfikowana inskrypcja nagrobna z 1548 r. Pierwsze znane materiały źródłowe o leskim kirkucie pochodzą z początku XVII w. i dotyczą zakupu ziemi na poszerzenie cmentarza, co potwierdza jego wcześniejsze założenie. Cmentarz był kilkakrotnie powiększany w XVII, XVIII, i XIX w. (w kierunku południowym i wschodnim). Najstarsza zachowana macewa pochodzi z 1 poł. XVI w. Na terenie cmentarza znajduje się ponad 2000 nagrobków z których znaczna część została zinwentaryzowana. Wg informacji zawartych w karcie cmentarza są to: ok. 250 macew powstałych do XVIII w., ok. 400 z 1. poł. XIX w., ok. 1000 z 2. poł. XIX w., ok. 400 z 1. poł. XX w. oraz ponad 100 nagrobków w formie tumb. W czasie II wojny światowej na cmentarzu hitlerowcy przeprowadzali egzekucje ludności żydowskiej.

Opis

Cmentarz położony jest ok. 200 m na wschód od Rynku, pomiędzy ulicami: Moniuszki, Słowackiego, Kaczkowskiego i Łazienną, z wejściem od strony ul. Słowackiego. Usytuowany jest na zboczu wzgórza dość stromo opadającego w kierunku północnym. Założony jest na planie zbliżonym do prostokąta, o powierzchni ponad 3 ha. Kirkut jest wydzielony ogrodzeniem, częściowo historycznym, częściowo współczesnym. Teren kirkutu jest zadrzewiony, zarówno starodrzewem jak i samosiewami. Nagrobki rozmieszczone są w układzie rzędowym, który jest czytelny pomimo zniszczeń i przemieszczenia nagrobków. Najstarsza część nekropolii z nagrobkami pochodzącymi z XVI i XVII w. usytuowana jest na zboczu wzgórza, w północnej części cmentarza. W tej części rozpoznanych zostało 120 obiektów w różnym stanie zachowania, w tym 73 macewy z inskrypcjami. Są to kamienie wykonane z miejscowego piaskowca, pozbawione zdobień, z inskrypcjami o prostej, archaicznej czcionce. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek upamiętnia Elizera syna Meszulama, zmarłego w dniu 11 września 1548 roku.

W górnej, południowej i południowo-wschodniej części wzgórza zlokalizowana jest młodsza część cmentarza, wykorzystywana jako miejsce grzebalne w XIX i XX wieku. Tutaj zachowanych jest najwięcej zabytkowych macew. Ich zwieńczenia o różnych formach zamknięcia dekorowane są charakterystycznymi reliefami o typowych dla żydowskiej sztuki sepulkralnej motywach, m.in.: korona, świecznik, dzban, figury lwów, ptaków, jeleni.

Oprac. Anna Fortuna-Marek, OT NID w Rzeszowie, 11.02.2019 r.