Stanowi element zespołu zabudowy Wzgórza Wawelskiego, miejsca o wyjątkowym znaczeniu dla polskiej tradycji i tożsamości. Jest zabytkiem powszechnie znanym i rozpoznawanym.

Historia

Wawel, ośrodek osadniczy wśród bagien i rozlewisk Wisły, łączony jest z hipotetycznym państwem Wiślan (VIII w.). Początki fortyfikowania wzgórza to najpewniej okres panowania czeskiego w 1. ćwierci X w. Wzniesiony wał osłaniał najpierw drewniane, a później murowane (przedromańskie i romańskie) budowle sakralne i rezydencjonalna. Ich zespół powstał w XI i XII w. Zespół mieszkalno-obronny dopełniono w 1 połowie XII w. murowanym stołpem. XIII-wieczny stan zabudowy nie jest jasny - późniejsze inwestycje zniszczyły starsze budowle. Badacze nie wiedzą np. w jakim stanie było XI-wieczne palatium, z wielką salą audiencjonalną (zob. „sala na 24 słupach”). Źródła przynoszą niejasne wzmianki o obiektach murowanych wznoszonych przez Bolesława Wstydliwego i Konrada Mazowieckiego. Zdaniem części uczonych monumentalna zabudowa świecka nastała dopiero za Wacława II. Budowę zamku gotyckiego rozpoczęto od postawienia wieży z łamanego kamienia wapiennego, zwanej później imieniem Łokietka (choć jej fundatorem był zapewne jego wróg Wacław II). Kamienny mur podzielił wzgórze na zamek wyższy (z rezydencją panującego) oraz zamek niższy (z katedrą). Przebudowę zahamował pożar w 1305, ale po nim tak Władysław Łokietek, jak i Kazimierz Wielki, sukcesywnie realizowali kolejne elementy gotyckiego pałacu. Ok. połowy w. XIV uformowano go, częściowo włączając do zespołu starsze budowle. Władysław Jagiełło rozbudował, począwszy od lat 1393-1394, fortyfikacje podwyższając mury, wznosząc nowe wieże (w narożniku zamku wyższego stanęła baszta Senatorska, zwana Lubranką). Pod koniec stulecia przebudowano pn.-wsch. narożnik, tworząc kompleks mieszkalny złożony z tzw. Kurzej Nogi (tu znalazły się prywatne apartamenty królewskie) i wieży Duńskiej. W XVI w. renesansowa przebudowa zatarł większość śladów gotyckiej rezydencji. Zygmunt I Stary z rozmachem przekształcił zamek w siedzibę godną władcy jednego z najpotężniejszych państw europejskich. Budowle pałacowe uformowano w trzy skrzydła rozlokowano wokół pięciokątnego dziedzińca, zamkniętego od południa murem parawanowym (składają się nań jedynie arkady i ściana tylna, bez przestrzeni mieszkalnych). Projektantami rozbudowy i nadzorującymi prace byli włoscy architekci, muratorzy i rzeźbiarze (m.in. Franciszek z Florencji, mistrz Benedykt, Bartłomiej Berrecci, Mikołaj Castiglione), którzy w latach 1507–1536 doskonale wywiązali się z zadania. Arkadowy dziedziniec – ze smukłymi kolumnami drugiego piętra, z komnatami reprezentacyjnymi, ze ścianami ozdobionymi freskami o motywach antycznych, z pokryciem dachu barwnymi dachówkami – nie miał sobie równego. W swej nowej postaci pałac królewski zatracił w znacznym stopniu charakter obronny. Ok. 1596–1604 nastąpiła wczesnobarokowa przebudowa północnego skrzydła (J. Trevano), likwidująca skutki pożaru z 1595. Przeniesienie siedziby królewskiej w 1609 do Warszawy sprawiło, że zamek podupadł. Od tego czasu nie przechodził już istotnych przebudów (jedynie powierzchowne remonty, m.in. po pożarze w 1649). Słabo obwarowany nie oparł się Szwedom, którzy zdobyli go w 1655 i okupowali, dewastując, przez dwa lata. Remont z czasów Jana III Sobieskiego nie pomógł, bo już w 1702 nastąpiła ponowna okupacja szwedzka. Pijani żołdacy rozpalili w jednej z sal ognisko. Pożar trwał tydzień i położył kres świetności gmachu. Do remontu przystąpiono dopiero w latach 1726-1730 (K. Bażanka) i 1738-1740 (F. Toriani). Za panowania Stanisława Augusta urządzono pomieszczenia mieszkalne i reprezentacyjne w duchu klasycyzmu (1786-1787, D. Merlini). Po włączeniu Krakowa do Austrii w 1796, zamek zamieniono na koszary (1804-1807, J.Ch. Markl), co spowodowało liczne zniszczenia wnętrz. Za czasów Wolnego Miasta Krakowa mieściły się tu różne instytucje, koszary armii austriackiej i milicji miejskiej. Prowadzono prace budowlane o różnej skali (1854-1856, F. Księżarski). Dopiero w 1880 sejm galicyjski podjął uchwałę o usunięciu z Wawelu armii i przeznaczenia go na rezydencję cesarską oraz siedzibę Muzeum Narodowego. W 1905 rozpoczęto ewakuację wojsk, co trwało do 1911. Równolegle trwały prace konserwatorskie (1905-1914, Z. Hendel). W 1920 Wawel uznano za gmach Rzeczypospolitej do użytku głowy państwa – apartament prezydenta urządzono w 1929 w wieży Duńskiej. Przez okres międzywojenny kontynuowano prace konserwatorskie (A. Szyszko-Bohusz), które przyniosły m.in. odnowienie i nową aranżację wnętrz (m.in. pokrycie ścian części sal kurdybanem i wprowadzenie do sal skrzydła północnego stropów ramowych, zdobionych dziełami malarzy współczesnych). Prace konserwatorskie przerwała II wojna światowa; na czas ewakuowano najcenniejsze zbiory. Zamek stał się siedzibą władz Generalnego Gubernatorstwa. Na ich potrzeby dawne kuchnie królewskie i jeden z budynków szpitalnych przebudowano w gmach zamykający od zachodu wewnętrzny dziedziniec (nr 5). Po II wojnie kontynuowano program badawczo-konserwatorski oraz archeologiczny. Od 1964 siedziba muzeum i Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu.

Opis

Kształt zamku królewskiego na Wawelu to wynik 1000-letnich nawarstwień, przebudów, efekt pożarów i katastrof budowlanych. Współcześnie powierzchnia zamku to przeszło 7000 m kw. Jest dwupiętrową budowlą o nieregularnym rzucie, z trzema skrzydłami mieszkalnymi oraz jednym parawanowym. Otaczają dziedziniec z krużgankami arkadowymi i bramą wjazdową. Skrzydła flankuje pięć wież mieszkalnych. Zgodnie z obecną nomenklaturą na zamek królewski składają się: skrzydło bramne, skrzydło zachodnie, wieża Sobieskiego, skrzydło północne, wieża Zygmunta III, Kurza Stopka, wieża Duńska, skrzydło wschodnie z wieżą Jordanką i tarasem ogrodów królewskich, parawanowe skrzydło południowe, pozostałości skrzydła południowo-wschodniego zamku gotyckiego w dziedzińcu arkadowym, pozostałości łaźni królowej w dziedzińcu Batorego. Gotycki zamek cechowała niejednolitość bryły, a jego forma trudna jest dziś do rekonstrukcji. Dominuje kostium renesansowy (dziedziniec arkadowy), który usuwa w cień relikty innych epok i stylów. Do XVI wieku zespół rezydencji królewskiej, choć obszerny , porównywalny rozmachem z innymi siedzibami władców europejskich, nie był w sensie architektonicznym dziełem wybitnym. Zresztą stare zamki, bez końca przebudowywane, rzadko nimi bywały. Zwłaszcza kiedy ochrona władcy górować musiała nad reprezentacyjnością. Zmieniło się to dopiero za Zygmunta I, wraz w nowym stylem i przemianami w sztuce wojennej. Badania nad architekturą Wawelu zapoczątkował w latach 1880-82 T. Pryliński, sporządzając dokumentację konserwatorską w związku z projektem odnowienia monarszej rezydencji. Znaczny postęp wiedzy przyniosły badania Zygmunta Hendla, rozpoczęte w 1905. Jednocześnie Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej podjęło prace nad wielką monografią źródłową królewskiego zamku. W 1908 ukazała się pierwsza część, napisana przez S. Tomkowicza, omawiająca zabudowania Wawelu oraz atlas planów i źródeł ikonograficznych. W okresie międzywojennym badania architektoniczne kontynuował Adolf Szyszko-Bohusz (od 1916), dokonując ważnych odkryć. Studia nad zamkiem wzbogaciły po wojnie rezultaty w metodycznie prowadzonych badań archeologicznych i architektonicznych. Muzeum wawelskie, powołane w 1930, ma do dyspozycji ponad 70 sal. Wawelskie wnętrza są wspaniałym dopełnieniem monumentalnej architektury. Artyści pracujący na zlecenie Jagiellonów przyozdobili je malowidłami, fryzami, stropami i portalami o bogatej dekoracji. Najwspanialsza jest sala tronowa, zwana Izbą Poselską albo Izbą pod Głowami. Druga nazwa wiąże się z kasetonowym stropem, na którym umieszczono rzeźbione w drewnie, wykonane w latach 1535-1540 polichromowane głowy – zbiorowy portret ówczesnych krakowian. Podstropowe fryzy zdobią sale Turniejową i Przeglądu Wojsk. Zygmunt II August wzbogacił wystrój wawelskich komnat imponującym cyklem flamandzkich tkanin, zwanych mylnie arrasami. Król, wielki znawca sztuki i kolekcjoner, nabywał je od ok. 1553, a w 1571 zapisał w testamencie Rzeczypospolitej. Zamawiał je u wybitnych tkaczy brukselskich. Tradycja gromadzenia na zamku zbiorów artystycznych jest długa. Odwołują się do niej poszczególne zamkowe ekspozycje. Wart uwagi jest zespół trofeów z odsieczy Wiednia (1683). Zbiory wawelskie to także interesująca galeria dawnego malarstwa (m.in. kolekcja ofiarowana przez prof. Karolinę Lanckorońską - ponad 80 doskonałych dzieł malarstwa włoskiego), cennych mebli, ceramiki i porcelany (zwłaszcza piękny zbiór porcelany saskiej, dar Tadeusza Wierzejskiego, oraz bezcenne okazy chińskie i japońskie, niegdyś własność carycy Katarzyny II). Odrębna trasa, dostępna tylko z przewodnikiem, wiedzie przez kameralne apartamenty królewskie. Elementem królewskiej rezydencji są Skarbiec i Zbrojownia. Z powodu grabieży wojennych nękających nasz kraj skarbiec jest uboższy niż wiele innych w Europie. Tym większą wagę mają ocalałe regalia. Najsłynniejszy jest średniowieczny miecz koronacyjny zwany Szczerbcem. W zbrojowni znajduje się broń polską i obcą z XIV–XVIII w. Najwyższą rangę ma zbiór zbroi husarskich i karacen z XVII i początku XVIII w.

autor: Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 20 IV 2016 r.