Opactwo cystersów w Mogile jest zabytkiem o szczególnych wartościach dla kultury polskiej ze względu na walory artystyczne, znaczenie i powiązania historyczne, osiemsetletnią trwałość funkcji oraz bogactwo dziedzictwa niematerialnego. Zachowując autonomię formy i obszaru oraz walor dawności w krajobrazie nowoczesnego miasta zespół klasztorny w Mogile wyróżnia się autentyzmem i harmonijnym nawarstwieniem form stylowych.

Cystersi osiedlili się w Mogile w pierwszej ćwierci XIII w. Ziemie te ofiarował im bp krakowski Iwo Odrowąż, stąd, poza funkcją ośrodka monastycznego, opactwo pełniło rolę rodzinnej nekropoli możnowładczego rodu Odrowążów, który odgrywał znaczącą rolę w życiu politycznym i społecznym monarchii piastowskiej.

Z zespołem klasztornym integralnie wiąże się pobliski drewniany kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła wzniesiony w 1466 r. dla potrzeb lokalnej ludności (kościół klasztorny służył tylko zakonnikom). Kościół św. Bartłomieja Apostoła jest wybitnym przykładem piętnastowiecznego budownictwa sakralnego (rozbudowanym w wiekach późniejszych).

Bogactwo form architektonicznych i wyposażenia wnętrz obu kościołów oraz powiązanych z nimi budynków klasztornych, a także ranga historyczna wynikająca z usytuowania w orbicie oddziaływania krakowskiego ośrodka artystycznego i dworu królewskiego czynią opactwo w Mogile zabytkiem wyjątkowym i niezwykle istotnym dla polskiej tożsamości kulturowej. W ciągu dziejów, opactwo związane było z postaciami ważnymi dla historii i kultury polskiej, monarchami, duchownymi, przedstawicielami elit społecznych i z ludem, któremu niezmiennie również służyło jako sanktuarium oraz upowszechnianie kultu św. Izydora Oracza.

Spośród dzieł szczególnej klasy we wnętrzach opactwa na plan pierwszy wysuwa się największy w kraju zachowany i unikatowy zarazem, zbiór monumentalnych dekoracji malarskich Stanisława Samostrzelnika wybitnego malarza doby wczesnego renesansu. Unikatowa jest także inskrypcja i sygnatura Macieja Mączki – cieśli królewskiego, budowniczego kościoła pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła, stanowiąca dowód wysokiej pozycji budowniczych kościołów drewnianych w średniowieczu.

Zachowane formy architektoniczne opactwa są świadectwem nie tylko przemian średniowiecznej architektury sakralnej i powiązań ze śląskim kręgiem artystycznym, ale też przykładem indywidualnego wkładu rodzimych twórców w interpretację uniwersalnych, europejskich wzorców artystycznych. Klasztor jako regionalne centrum gospodarcze i intelektualne przez wieki wywierał wpływ na rozwój okolicznych terenów. Jako ośrodek kultu i sanktuarium, zyskujące na rozgłosie od XV w., kształtował miejscową religijność i obrzędowość.

W zespole klasztornym dominują elementy średniowieczne, romańsko-gotyckie oraz nowożytne w duchu renesansowym. Późniejsze uzupełnienia i przekształcenia stanowią dokument zmieniających się gustów i zmienności losów opactwa. Nawarstwienia związane z pracami konserwatorskimi prowadzonymi na pocz. XX w. stanowią dzisiaj świadectwo technik i doktryn konserwatorskich ostatniego stulecia.

Historia

Cystersi zostali sprowadzeni do Małopolski z Pforty w Saksonii i Lubiąża na Śląsku w 1222 r. z inicjatywy możnego rodu Odrowążów. Ostatecznie osiedli w podkrakowskiej wsi Mogiła, nadanej im przez bpa krakowskiego Iwona Odrowąża. Ich świątynię pw. Matki Bożej Wniebowziętej i św. Wacława, zbudowaną w latach 1220-1266, konsekrował w 1266 r. bp krakowski Prandota. Rozbudowa kościoła trwała jeszcze w 1. poł. XIV w. Równocześnie z kościołem wznoszono klasztor. W latach 1759–1764 i 1769–1775 znacznie zniszczona świątynia została zbarokizowana. Uwieńczeniem przebudowy było powstanie w 1780 r. nowej fasady zaprojektowanej przez Franciszka Moslera z Opawy. Zbarokizowano także częściowo wystrój wnętrza kościoła i jego wyposażenie. Kolejne prace remontowe i profesjonalne już działania restauratorskie i konserwatorskie, podjęto na przełomie XIX i XX w. i kontynuowano z przerwami przez cały wiek XX. Największą kompleksową konserwację kościoła prowadzono w 2. poł. XX w. w duchu regotycyzacji wnętrza - m.in. odsłonięto wtedy wiele romańskich i gotyckich fragmentów budowli, odsłonięto i zakonserwowano renesansowe malowidła Stanisława Samostrzelnika oraz odnowiono barokowe stalle, wystrój kaplicy Ukrzyżowania i polichromie, usuwając jednocześnie barokowe elementy wyposażenia.

W XV w. kościół cysterski stał się miejscem trwającego do dziś kultu Chrystusa Ukrzyżowanego.

Z zespołem klasztornym integralnie wiąże się drewniany kościół pw. św. Bartłomieja. Kościół zbudowany został w 1466 r. z inicjatywy ówczesnego opata klasztoru cystersów, Piotra Hirszberga z Biecza. Budowniczym był cieśla i snycerz Maciej Mączka. Świątynia została częściowo zniszczona w 1587 r. przez wojska pretendenta do tronu polskiego arcyksięcia Maksymiliana, ale wkrótce odbudował ją opat klasztoru cystersów, Wawrzyniec Goślicki. W 1740 r. kościół został przebudowany w duchu baroku i uzyskał plan krzyżowy. Około 1766 r. wnętrze kościoła zostało ozdobione rokokową polichromią. Kolejne remonty kościoła przeprowadzono m.in. w latach: 1839, 1867, ok. 1900, 1905 r. oraz w 2 poł. XX w.

Do 1851 r. świątynia była kościołem parafialnym dla wsi Mogiła i centrum pracy duszpasterskiej skierowanej do włościan, wobec ograniczonej dostępności kościoła klasztornego. Stąd w wyposażeniu i dekoracji kościoła liczne akcenty odwołania do kultu św. Izydora – Oracza, patrona włościan i pracy na roli.

Opis

Zespół opactwa cystersów w Mogile wraz z kościołem św. Bartłomieja, położony jest obecnie w granicach administracyjnych Krakowa, przy ul. Klasztornej, a pierwotnie – w podkrakowskiej wsi Mogiła.

Wczesnogotyckie ceglano-kamienne opactwo w typie śląsko-saskim składa się z: kościoła, klasztoru oraz pałacu opackiego. Okazała świątynia jest obiektem architektonicznym z okresu przejściowego pomiędzy romańszczyzną a gotykiem. Wzniesiona została już w stylu gotyckim, ale widoczne są liczne elementy romańskie, zwłaszcza w kamiennym detalu architektonicznym. Jest to budowla ceglana, na planie krzyża łacińskiego, trzynawowa, z ostrołukowymi arkadami międzynawowymi, bazylikowa z transeptem, z dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym ścianą prostą, z dwoma parami bliźnich kaplic po bokach. Z XIII w. pochodzą m.in. kamienny kolumnowy portal romańsko-gotycki w przejściu z krużganków do nawy, fragmenty romańskiej posadzki ceramicznej w prezbiterium i późnoromańska ceglana piscina (rodzaj basenu przeznaczonego do ceremonii chrztu). We wnętrzu znajdują się cenne zabytki m.in. krucyfiks z 1. poł. XV w. w kaplicy Pana Jezusa Ukrzyżowanego, późnogotycki poliptyk z 1514 r. ze Ścinawy w ołtarzu głównym oraz unikatowe renesansowe ścienne malowidła figuralne z 2. ćw. XVI w. w prezbiterium, autorstwa cystersa Stanisława Samostrzelnika. Z okresu baroku zachowały się m.in. ołtarze z XVII w. i stalle z 1. poł. XVIII w. Wnętrze zdobi cenna, młodopolska dekoracja malarska z początku XX w. autorstwa Jana Bukowskiego (w jednej nawie bocznej usunięta, by odsłonić warstwy wiązane ze Stanisławem Samostrzelnikiem). Do korpusu kościelnego od południa przylega zabudowany w czworobok murowany piętrowy klasztor (3. ćw. XIII w., wielokrotnie rozbudowywany, m.in. XIV w., pocz. XVI w., 2. poł. XVIII w.) z krużgankami otaczającymi wirydarz, połączony z domem opata i prioratem (tzw. starym opactwem) – piętrową budowlą gotycko-renesansową. W XIV- wiecznych krużgankach zobaczyć można oryginalne fragmenty polichromii Stanisława Samostrzelnika z monumentalnym Ukrzyżowaniem (1538). Kształt i wystrój elewacji zewnętrznych klasztoru pochodzi głównie z XVII i XVIII w. Z dawnych umocnień obronnych na tyłach zespołu zachowała się okrągła baszta ze strzelnicami z XVII w. W klasztorze mogilskim znajduje się cenny księgozbiór i zbiór archiwaliów; wśród 15 tysięcy tomów zachowały się m.in. Kroniki świata Hartmana Schedla z 1493 r. i kroniki opactwa z XVI i XVII w. Na terenie dawnego ogrodu klauzurowego, przekształconego gruntownie po 1979, powstał tzw. Ogród Jana Pawła II – nowy w charakterze i formie zespół, otwarty dla wiernych, związany z ołtarzem polowym w formie otwartej kaplicy.

Naprzeciwko zespołu klasztornego, po drugiej stronie traktu komunikacyjnego znajduje się kościół p.w. Św. Bartłomieja Apostoła. Drewniana świątynia wzniesiona została w konstrukcji zrębowej. Bryła kościoła składa się z trójnawowego korpusu i węższego, zamkniętego trójbocznie, prezbiterium, przy którym znajduje się piętrowa zakrystia. Nawę główną i prezbiterium nakrywa jednokalenicowy dach gontowy, z wieżyczką na sygnaturkę na kalenicy. Dobudowane do korpusu kaplice tworzą rodzaj nawy poprzecznej. Nawy wydzielone są ostrołukowymi arkadami. Najcenniejszym zabytkiem we wnętrzu kościoła jest gotycki, dębowy, ostrołukowy, bogato profilowany, portal wykonany przez Macieja Mączkę w 1466 r. Zdobią go płaskorzeźbione ornamenty roślinne, dwie tarcze z herbem Odrowąż oraz minuskułowy napis czcionką gotycką: „[Sub]Anno Domini Mccc Lxvi: ad hon[orem Dei et] Regine coelorum Mathias Manczka f[ecit ?]” („w 1466 roku na chwałę Boga i Królowej Niebios Maciej Mączka kościół ten wystawił”). Rokokowa dekoracja malarska stropów i ścian wykonana ok. 1766 r. przez nieznanego autora przedstawia m.in. medaliony z portretami papieży, świętych, uczonych i biskupów krakowskich: Iwona Odrowąża, Prandotę i Zbigniewa Oleśnickiego. Największa scena ukazuje Adorację Najświętszej Marii Panny przez św. Bernarda z Clairvaux. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z 2. połowy XVIII w. W namalowanym iluzjonistycznie ołtarzu głównym z 1770 r. umieszczony jest obraz św. Bartłomieja, a w barokowych i rokokowych ołtarzach bocznych znajdują się m.in. obrazy św. Anny Samotrzeć i św. Izydora (w stroju krakowskim). Drewniana ambona jest rokokowa, a kamienna chrzcielnica o reminiscencjach gotyckich pochodzi z XVI lub XVII w. Teren dawnego cmentarza przykościelnego otoczony jest współczesnym ogrodzeniem drewnianym, w którym usytuowana jest okazała dzwonnica bramna z 1752 r., konstrukcji słupowo-ramowej, zwieńczona kopulastym hełmem.