Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

kościół parafialny pw. św.św. Mikołaja i Anny - Zabytek.pl

kościół parafialny pw. św.św. Mikołaja i Anny


zamek XIV w. Krajenka

Adres
Krajenka, Szkolna 7

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. złotowski, gm. Krajenka - miasto

Kościół p.w.św.Marcina i św.Anny w Krajence stanowi unikalny przykład adaptacji szesnastowiecznego, gotycko-renesansowego skrzydła dawnego zamku na świątynię katolicką.

Prace te przeprowadzono w 2 poł. XVIII w. staraniem przedstawicielki znamienitego rodu arystokratycznego - księżnej Anny Sułkowskiej. Zachowało się późnobarokowe wyposażenie kościoła. Niezależnie od tego budowla jest jednym z najlepiej zachowanych zamków możnowładczych w Wielkopolsce. Gruntowne badania archeologiczno-architektoniczne obiektu pozwoliły na rekonstrukcję bryły zamku, dyspozycji wnętrz oraz wyglądu elewacji.

Historia

Najstarsza wzmianka o wsi Krajenka pochodzi z 1286 r. Osada była wówczas własnością rodu Donaborskich. Krajenka usytuowana była po obu stronach rzeki Głomii, przy trakcie z Wielkopolski na Pomorze, łączącym też miejscowość z gł. siedzibą właścicieli w Donaborzu. W 1420 r. Krajenka otrzymała prawa miejskie. Do 1540 r. miasto pozostawało w rękach Donaborskich. Kolejnymi właścicielami Krajenki byli Kościeleccy (1541-1615), Grudzińscy (1615-1678), Działyńscy (1678-1743) i Sułkowscy (1743- ok. 1793). W 1772 r. w wyniku I rozbioru Polski Krajenka znalazła się w granicach Prus. W k. XVIII w. miasto przeszło w ręce rodziny von Flatow, a od 1839 należało do pruskiej rodziny królewskiej von Hohenzollern. Do Polski Krajenka powróciła dopiero po II wojnie światowej.

Pierwszy drewniany kościół parafialny w Krajence wzniesiony został w okresie lokacji miasta ok. 1420 r. Najstarsza wzmianka o noszącej wezwanie św. Mikołaja świątyni pochodzi dopiero z 1511 r. Kościół początkowo należał do parfii w Złotowie, później erygowano samodzielna parafię. W aktach wizytacyjnych z 1653 r. budynek został opisany jako wymagający naprawy, w 1658 - w bardzo złym stanie. Wkrótce zruinowany kościół został rozebrany, w jego miejscu staraniem Andrzeja Karola Grudzińskiego powstała nowa świątynia. Budynek ten spłonął w 1688 r., w 1697 r. wzniesiono kolejny kościół.

Dalsze losy świątyni parafialnej w Krajence wiąże się z dziejami krajeńskiego zamku. Wzniesiono go na wzgórzu w zach. części miasta, na lewym brzegu Głomii, być może w miejscu jakiejś wcześniejszej siedziby właścicieli dóbr. Wzgórze otaczała fosa, oddzielająca zamek od sąsiedniego wzniesienia, na którym niegdyś znajdował się kościół (ob. plebania). Początki zamku dawniej łączono z rodziną Donaborskich. Obecnie wiąże się je z rodem Kościeleckich. Budowę rozpoczął Andrzej Kościelecki, wznosząc w 1 poł. XVI w. gotycko-renesansowe skrzydło zach. Prace kontynuowane były w 2 poł. XVI w. przez Kościeleckich, następnie w 1 ćw. XVII w. i w 2 poł. tego stulecia przez Grudzińskich. W latach następnych, za Działyńskich dobra były dzierżawione, a zamek stopniowo popadał w ruinę. W 1743 r. dobra przeszły w ręce Aleksandra Józefa Sułkowskiego. Wkrótce zamek został odremontowany, dobudowano też skrzydło pd. Ostatecznie powstało obszerne czteroskrzydłowe założenie z wewnętrznym dziedzińcem pośrodku.

Po pierwszym rozbiorze Polski księżna Anna Sułkowska zrezygnowała z zamku, przeznaczając jego najstarsze, gotycko-renesansowe skrzydło na kościół parafialny (usytuowany na sąsiednim wzgórzu kościół z 1697 r. był wówczas w bardzo złym stanie). Z pewnością przyczyniło się to do zachowania tej części zamku. Pozostałe skrzydła zostały wkrótce rozebrane.

Adaptacja polegała na wyburzeniu wszystkich ścian wewnętrznych i stropów, powiększenie niektórych okien zamkowych, zamurowanie innych, wykonanie więźby i pokrycia dachu oraz dobudowa od wsch. zakrystii (być może z wykorzystaniem części d. zamkowego skrzydła pd.) i kruchty. We wnętrzu wymurowano pilastry i gurty sklepienne, ambonę, emporę muzyczną oraz założono pozorne sklepienie żaglaste. Wykonano także późnobarokowe wyposażenie, w dużym stopniu zachowane do dziś.

W latach 1837, 1888 i 1905 przeprowadzano restaurację kościoła. W l. dwudziestych XX w. wnętrze świątyni ozdobione zostalo polichromią. Po II wojnie światowej obiekt był wielokrotnie remontowany, m in. w l. siedemdziesiatych (wzmocnienie pękniętej ściany, wzmocnienie osuwającej się skarpy, remon wieży), w 1988 r. (pokrycie dachów blachą), w l. 1990-91 (odnowienie wnętrza). W latach po 2001 (m. in. 2003-05) przeprowadzono badania archeologiczno-architektoniczne budynku. Przed 2009 r. przywrócono pokrycie dachu dachówką ceramiczną.

Opis

Kościół usytuowany jest na wzgórzu w zach. części miasta. Jego prezbiterium skierowane jest na pd. Teren przykościelny od pd. otoczony jest ceglanym murem (zewn. ściana d. skrzydła zamkowego).

Świątynię (d. skrzydło zach. zamku) wzniesiono na rzucie prostokąta. Od zach. przylega do niej wieża na planie kwadratu. Od wsch. do budynku dobudowano dwie czworoboczne przybudówki: zakrystię (być może zaadaptowane jedno z pomieszczeń d. skrzydła pd.) i kruchtę. Budynek jest podpiwniczony. Jego zwartą bryłę nakrywa wysoki dach trójspadowy. Nad znacznie niższymi przybudówkami wsch.: nad zakrystią - dach trójspadowy, nad kruchtą - dach dwuspadowy. Nad całością dominuje wysoka, sześciokondygnacyjna wieża, na poziomie gruntu czworoboczna, wyżej - o ściętych narożach, ponad gzymsem wieńczącym korpus przechodząca w ośmiobok, nakryta baniastym hełmem z latarnią zwieńczonym krzyżem i chorągiewką z datą 1774.

Kościół wzniesiony został z cegły układanej w wątku gotyckim; w ścianach piwnic ponadto użyto kamieni. Dachy kryte są dachówką ceramiczną, helm wieży wykonano z blachy. Ponad piwnicami murowane sklepienia kolebkowe. Wnętrze nawy i prezbiterium nakryto pozornym drewnianym sklepieniem żaglastym, nad kaplicą w przyziemiu wieży - murowane sklepienie żaglaste.

Na wszystkich elewacjach widoczne są ślady zamurowanych, pierwotnych, zamkniętych segmentowo okien zamkowych oraz dekoracja z zendrówek, tworzących siatkę rombów, krzyży itp. Okna z okresu powstania kościoła zamknięte są półkoliście lub koszowo, ujęte szerokimi, tynkowanymi opaskami. Elewacja pn. (frontowa) zwieńczona jest barokowym, otynkowanym gzymsem oraz szczytem o wykroju wklęsło-wypukłym zakończonym profilowanym naczółkiem. Na osi elewacji prostokątne wejście, wyżej - ostrołukowa wnęka, w której widoczne łuki odciążające (wejście to zostało przeprute w XIX w.). Ponad wejściem para okien zamkniętych półkoliście, w szczycie - płytka wnęka. Elewacja zach. przedzielona jest wieżą, w części na pd. od wieży znajdują się dwa okna, w części pn. - jedno okno. W dolnej partii wieży znajduje się tylko jedno okno od strony pd. Na wysokości gzymsu wieńczącego korpusu wieżę otacza otynkowany, wydzielony gzymsikami pas. Wyżej narożniki trzech kolejnych kondygnacji wieży ujęte są ceglanymi pilasterkami, ponad którymi przerzucono dekoracyjne arkadki. Pilasterki i arkadki wydzielają otynkowane blendy, w których w najniższej kondygnacji znajdują się niewielkie okna, w kondygnacji najwyższej - prostokątne otwory dzwonne. Elewacja pd. obecnie pozbawiona jest okien (podczas adaptacji na kościół wykonano tu dwa okna, obecnie zostały one zamurowane). Elewacja wsch. częściowo przesłonięta jest przybudówkami: po stronie pd. - zakrystią, w partii środkowej - kruchtą. Po prawej stronie zakrystii znajduje się jedno okno prezbiterium, w części pn. po obu stronach kruchty - dwa okna nawy. W kruchcie, zwieńczonej wklęsło-wypukłym szczytem znajduje się prostokątne wejście do kościoła.

Wnętrze nakryte jest pozornym drewnianym sklepieniem żaglastym, wspartym na gurtach i przyściennych pilastrach. Sklepienie zdobi polichromia figuralna z l. dwudziestych XX w., odnowiona w latach 1961-62. W każdym przęśle znajduje się duża scena w owalnym obramieniu, uzupełniona w narożach czterema medalionami, otoczonymi dekoracją roślinną. Tematyka obejmuje sceny chrystologiczne i maryjne (m. in. Boże Narodzenie nad prezbiterium, Ukrzyżowanie nad przęsłem środkowym, Przemienienie Pańskie nad emporą muzyczną). Prezbiterium wydzielone jest ozdobnym łukiem tęczowym i stopniem. W pn. partii świątyni znajduje się wsparta na dwóch murowanych filarach odsklepiona koszowo empora muzyczna. Parapet empory drewniany, wysunięty przed filary, wsparty na drewnianych słupach. W przyziemiu wieży urządzono kaplicę Matki Boskiej, otwartą do nawy szeroką arkadą. Z pierwotnego wyposażenia zachowały się m. in. późnobarokowe murowane ołtarze: ołtarz gł. z obrazem Św. Trójcy i św. Mikołaja, dwa ołtarze boczne z obrazami św. Anny i św. Wawrzyńca oraz ołtarz w kaplicy, a także ambona w kształcie dziobu okrętu (w dolnej części murowaną, w górnej − zbudowaną z drewna i otynkowaną). Na emporze muzycznej znajdują się organy z 1886 r., wykonane przez Juliusza Witta z Gdańska.

Kościół dostępny do zwiedzania z zewnątrz i wewnątrz. Bliższe informacje na temat kościoła oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej Diecezji Bydgoskiej: diecezja.bydgoszcz.pl oraz na stronie parafii: www.parafiakrajenka.pl

oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 09-11-2015 r.

Rodzaj: zamek

Styl architektoniczny: gotycki

Materiał budowy:  ceglane

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_BK.171767, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_BK.147157