Współczesny zamek to oskarpowana i otynkowana budowla, składająca się z trzech domów ustawionych w otwartą od zachodu podkowę. Pozostałością po gotyckiej warowni jest ceglana oktogonalna wieża nakryta niezbyt ładnym neobarkowym hełmem. Oprócz niej częściowo zachowały się fosy oraz relikty dawnego przedbramia i osłaniających go wieżyczek.

Historia

Koźmin, jedno z najstarszych miast Wielkopolski, założone zostało w XIII w. Pierwsza wzmianka historyczna pochodzi z 1232 r. Władysław Odonic, książę wielkopolski, nadał Zakonowi Templariuszy wieś Koźmin z przywilejem przeniesienia jej na prawo magdeburskie. W latach 1312-1338 Koźmin był miastem królewskim. W 1338 r. Król Kazimierz Wielki nadał dobra koźmińskie Maćkowi Borkowicowi - późniejszemu staroście poznańskiemu, który za liczne rozboje skazany został na śmierć głodową na zamku w Olszynie (koło Częstochowy). Budowę murowanego zamku na planie czworoboku rozpoczął prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku Bartosz Wezenberg z Odolanowa, wojewoda poznański, który otrzymał Koźmin od Kazimierza Wielkiego jako sukcesor skazanego na śmierć głodową za zdradę Maćka Borkowicza. Rozbudowy zamku dokonała w latach 1419-1449 kasztelan poznański Mościc Przedpełkowicz ze Stęszewa. Od 1449 roku Koźmin znajdował się we władaniu Hińczy z Rogowa, w 1471 przeszedł na własność Bartłomieja z Iwanowic, którego ród przyjął nazwisko Koźmińskich. Na początku XVI wieku Maciej Koźmiński sprzedał swe dobra Łukaszowi Górce, kasztelanowi poznańskiemu. Andrzej II Górka, starosta generalny Wielkopolski, przekształcił dotychczasowe założenie obronne na rezydencjalne. Renesansowy zamek składał się z trzech piętrowych skrzydeł oraz muru kurtynowego, nad całością dominowała ośmioboczna wieża. Po śmierci Stanisława Górki w 1592 r. majątek przeszedł w ręce Stanisława Czarnkowskiego. Następnie majątek zakupił Stanisław Przyjemski, wojewoda poznański i kaliski, który rozbudował zamek, nadając mu cechy barokowe, zlikwidował też mokradła w jego najbliższym otoczeniu. W 1623 gościł tutaj króla Zygmunta III i jego syna Władysława, a w roku 1627 przyjmował w Koźminie poselstwo szwedzkie. W 1703 r. poprzez małżeństwo z Ludwika Opalińską właścicielem Koźmina został Jan Sapieha Po śmierci Jana w 1730 Koźmin przejął jego najstarszy syn Piotr a po nim jego była żona Katarzyna Agnieszka, która sprzedała rezydencję swemu krewnemu z rodu Sapiehów Kazimierzowi Nestorowi. W XVIII w. przy południowym skrzydle dobudowano wolnostojący piętrowy budynek. W 1791 klucz koźmiński kupił feldmarszałek kawalerii pruskiej Fryderyk Adolf Kalkreuth. Jego zona Charlotta nakazała rozebrać średniowieczne skrzydło zachodnie i ogłosiła bankructwo. Majątek przejął zarząd komisaryczny, który wystawił zamek na licytację, gdzie w 1841 roku nabył go Karol Zygmunt Graetz. Królewskie Kolegium Szkolne z Poznania w roku 1855 po długich negocjacjach odkupiło zamek wraz z parkiem i ogrodem za sumę 9,000 talarów. W czasie prace remontowych mających na celu przekształcenia istniejącego gmachu w ewangelickie seminarium nauczycielskie doszło do zawalenia się skrzydła północnego i osunięcia dachu, co odroczyło termin otwarcia szkoły na rok 1865. W czasie Powstania Wielkopolskiego, zamek pełnił funkcję siedziby sztabu i szpitala wojskowego. W 1919 r. w zamku uruchomiono pierwsze kursy nowego, katolickiego seminarium, które funkcjonowało tutaj do 1939. Po wojnie w gmachu zamkowym ulokowano Szkołę Rolniczą, przekształconą w latach 1950-1954 w Technikum Rachunkowości Rolnej, przemianowane w 1982 na Liceum Ekonomiczne a ostatnio na Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych.

Opis

Założenie zamkowe usytuowane jest na rozległej parceli przy ul. Zamkowej, na południowy-zachód od Rynku. Położony jest na niewielkim wzniesieniu z wyraźnymi śladami fosy od północy. Jest budowlą murowaną z cegły, otynkowaną, z wyjątkiem wieży. Założony na planie podkowy wokół prostokątnego dziedzińca z wieżą w północno-zachodnim narożniku skrzydła północnego. W narożniku północno wschodnim dziedzińca znajduje się wieżyczka schodowa. Skrzydła zamku na rzucie prostokąta, dwupiętrowe i częściowo podpiwniczone. Zachowane fragmenty zamku gotyckiego widoczne w piwnicach skrzydeł północnego i popołudniowego oraz w dolnej kondygnacji skrzydła północnego i wieży. Układ pomieszczeń częściowo zmieniony zasadniczo jednotraktowy. W skrzydle zachodnim od strony dziedzińca krużganek nakryty sklepieniem krzyżowym na gurtach. Na drugim piętrze wieży znajduje się pomieszczenie sklepione żaglasto z lunetami i kominek renesansowy z 3 ćw. XVI w. Zewnątrz naroża ujęte szkarpami. Elewacje zewnętrzne bez podziałów, skrzydła południowego i wschodniego ośmioosiowe, skrzydła północnego siedmioosiowa. Na osi elewacji wschodniej znajduje się portal zestawiony z elementów XVI i XVI-wiecznych w XIX wieku. Elewacje od strony dziedzińca o kondygnacjach rozdzielonych gzymsami. Okna w większości prostokątne z nowszymi nadokiennikami. Zamek nakryty jest dachami dwuspadowymi z połaciami od zachodu z lukarnami z 2 połowy XIX w., wieża nakryta jest ośmiodzielnym hełmem kopulastym.

Zabytek dostępny z zewnątrz. W zamku mieści się obecnie Zespół Szkół Rolniczych a w baszcie znajduje się Muzeum Ziemi Koźmińskiej.

oprac. Beata Marzęta, OT NID w Poznaniu, 27-11-2015 r.