Według tradycji został wzniesiony na miejscu dawnej świątyni pogańskiej już w X w. Obecna świątynia (a ściślej jej prezbiterium i nawa środkowa) zawdzięcza swe powstanie Hińczy z Rogowa. W drugiej połowie XVII w. ówcześni właściciele dóbr koźmińskich Andrzej Przyjemski i jego syn Aleksander przebudowali i rozbudowali kościół. W prezbiterium kościoła znajduje się późnorenesansowy wielki ołtarz, wzniesiony w latach 1600-1630 z rzeźbą „Zaśnięcie NP Maryi”

Historia

Koźmin, jedno z najstarszych miast Wielkopolski, założone w XIII w. Pierwsza wzmianka historyczna pochodzi z 1232 r. Władysław Odonic, książę wielkopolski, nadał Zakonowi Templariuszy wieś Koźmin z przywilejem przeniesienia jej na prawo magdeburskie. W latach 1312-1338 Koźmin był miastem królewskim. W 1338 r. Król Kazimierz Wielki nadał dobra koźmińskie Maćkowi Borkowicowi, późniejszemu staroście poznańskiemu, który za liczne rozboje skazany został na śmierć głodową na zamku w Olszynie. Bartosz Wezenberg z Odolanowa, wojewoda poznański, otrzymał Koźmin od Kazimierza Wielkiego jako sukcesor skazanego na śmierć głodową za zdradę Maćka Borkowicza. Od 1449 roku Koźmin znajdował się we władaniu Hińczy z Rogowa, w 1471 przeszedł na własność Bartłomieja z Iwanowic, którego ród przyjął nazwisko Koźmińskich. Na początku XVI wieku Maciej Koźmiński sprzedał swe dobra Łukaszowi Górce, kasztelanowi poznańskiemu. Po śmierci Stanisława Górki w 1592 r. majątek przeszedł w ręce Stanisława Czarnkowskiego. Następnie majątek zakupił Stanisław Przyjemski, wojewoda poznański i kaliski, W 1703 r. poprzez małżeństwo z Ludwiką Opalińską właścicielem Koźmina został Jan Sapieha. W 1791 klucz koźmiński kupił feldmarszałek kawalerii pruskiej Fryderyk Adolf Kalkreuth.

Obecna świątynia (jej prezbiterium i nawa środkowa) zbudowana z fundacji Hińczy z Rogowa w 1462 r. Na pocz. XVII w. z fundacji Katarzyny z Potulickich Rozdrażewskiej Weyherowej dobudowana została kaplica, zwana od 1669 r. kaplicą Przyjemskich. Przed 1671 r. właściciel dóbr koźmińskich Andrzej Przyjemski i proboszcz Maciej Śmiełocki przebudowali i rozbudowali kościół w stylu barokowym. Wzniesiono wieżę i zakrystię, dobudowano nawy boczne założono nowe sklepienia. W 1677 r. kościół konsekrowano. W latach 1680-83 kościół wyposażono w nowe sprzęty (rzeźbiona ambona z figurami Chrystusa i Ewangelistów na balustradzie oraz figurą Archanioła na zwieńczeniu baldachimu, czarna marmurowa chrzcielnica, drewniane stalle z wizerunkami świętych biegnące wzdłuż bocznych ścian prezbiterium, chór organowy oraz organy). Po 1756 r. wzmocniono fundamenty, popękane sklepienia i łuki, położono nową posadzkę, odnowiono ambonę i ołtarze, założono nowy dach. W 1843 r. zbudowano nową sygnaturkę, w 1879 r. odnowiono wnętrze i wyposażenie. Kolejne remonty miały miejsce w latach 1929-30, 1953, 1968-69. W 1996 wykonano osuszanie murów oraz konserwowano witraże i przeprowadzono remont okien. W 1997 wymieniono instalacje elektryczną zawilgocone tynki o raz ujednolicono kolorystykę elewacji. W 1998 r. odsłonięto fragment portalu gotyckiego w ścianie północnej prezbiterium.

Opis

Kościół parafialny usytuowany jest na terenie pierwotnego miasta lokacyjnego, w jego zachodniej części, na zachód od rynku. Prostokątna działka kościelna leży po zachodnie stronie ul. Kościelnej. Od północy graniczy z terenem plebanii, od południa ze skwerem przy ul. Zamkowej. Kościół zajmuje środkową część parceli usytuowanej wzdłuż kierunku wschód - zachód. Jest to budynek murowany z cegły, otynkowany. Orientowany, trójnawowy, bazylikowy. Do trójprzęsłowego korpusu głównego zbliżonego do kwadratu przylega prostokątne, równe szerokością nawie głównej, trójprzęsłowe prezbiterium zamknięte trójbocznie. Przy prezbiterium od strony południowej przylega kaplica Przyjemskich, a od strony północnej zakrystia. Od zachodu na osi korpusu wznosi się kwadratowa wieża z kruchtą w przyziemiu. Po jej obu stronach znajdują się kruchty naw bocznych. Korpusie naw, kaplica, zakrystia i kruchta podwieżowa nakryte sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, prezbiterium sklepieniem kolebkowym z lunetami. Bryła kościoła opięta częściowo szkarpami. Zachodnia część wieżowa, prezbiterium oraz zakrystia spoczywają na wyraźnym cokole. Bryłę kościoła tworzy bazylikowy korpus nakryty wysokim dwuspadowym dachem środkowym i bocznymi pulpitowymi, część prezbiterialna nakryta dwuspadowym dachem przechodzącym w trójpołaciowy nad zamknięciem, prostokątna zakrystia nakryta dachem pulpitowym, kwadratowa kaplica Przyjemskich zwieńczona attyką oraz dwukondygnacyjna wieża nakryta dachem czterospadowym przechodzącym w ośmioboczny bęben zwieńczony hełmem z lukarnami z ażurową arkadową latarnią zwieńczoną wysmukłym ośmiobocznym hełmem z krzyżem na kuli. Elewacje korpusu oraz wieżowe jednorodne, pilastrowane, z półkoliście zamkniętymi otworami okiennymi w identycznych obramieniach. Wschodni szczyt nawy uskokowo-wolutowy zwieńczony czworoboczną arkadkową wieżyczką sygnaturki. Elewacja wieży podzielona na dwie nierównej wysokości jednoosiowe kondygnacje. Na Si znajduje się wejście zamknięte łukiem koszowym, w arkadowym portalu z boniowana archiwoltą spięta kluczem z herbem Rawa, powyżej otwór okienny nad którym znajduje się reliefowa tarcza herbem lis na tle rozpiętej kotary. W górnych partiach elewacji wieżowych ponad otworami okiennymi umieszczone są okrągłe tarcze zegarowe. Wnętrze korpusu bazylikowe, trójnawowe. Przestrzeń nawy głównej otwiera się na boczne poprzez filarowe, zamknięte półkoliście arkady. Na ścianie tęczowej ponad łukiem znajdują się dwa stiukowe herby w wieńcach laurowych, Doliwa Rozdrażewskich i Rawa Przyjemskich. Przy ścianie zachodniej korpusu nadwieszona trójboczna empora organowa wsparta na trzysegmentowym spodzie, z pełnym płycinowym parapetem z rzeźbami aniołów i obrazami w płycinach. Na szczególną uwagę zasługuje wyposażenie wnętrza, a zwłaszcza manierystyczny ołtarz główny sprzed 1635 r., w którego polu głównym znajduje się rzeźbiona scena Zaśnięcia NMP z 1 ćw. XVI w., późnogotycka, wykonana przez warsztat śląski. Ponadto siedem barokowych i rokokowych ołtarzy bocznych z XVII-XVIII w., stalle i ambona z ok. 1680 r. oraz renesansowe sakramentarium z piaskowca z ok. 1550 r. Późnorenesansowy nagrobek Andrzeja Górki i jego żony Barbary z 2 poł. XVI w., z postaciami zmarłych klęczącymi pod krucyfiksem. Starszymi zabytkami są dwie gotyckie kropielnice w kształcie kielicha, wykonane z granitu zapewne w XVI w.

Zabytek dostępny. Bliższe informacje na temat parafii znajdują się na stronie www.fara-kozmin.kalisz.opoka.org.pl

oprac. Beata Marzęta, OT NID w Poznaniu, 27-11-2015 r.