Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół opactwa Cystersów - Zabytek.pl

zespół opactwa Cystersów


kościół 1. poł. XIII w. Koprzywnica

Adres
Koprzywnica

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. sandomierski, gm. Koprzywnica - miasto

Zespół klasztorny cystersów w Koprzywnicy należy do najważniejszych przykładów budownictwa tego zakonu w Polsce.

W przeciwieństwie do pozostałych, małopolskich realizacji z grupy Morimond, zabudowa klasztorna znajduje się po pn. stronie kościoła. Obecnie przetrwało z niej jedynie skrzyło wschodnie, w którym podziwiać możemy wspaniały późnoromański kapitularz, jedno z najlepiej zachowanych wnętrz z 1 poł. XIII w. w Polsce. Ślady widoczne na elewacji zach. konwentu i pn. elewacji kościoła są reliktami po piętnastowiecznych krużgankach, które pierwotnie posiadała niezwykle cenny zespół późnogotyckiej rzeźby architektonicznej z ok. 1461 r. (in situ zachowały się dwa płaskorzeźbione wsporniki, a w kapitularzu przechowywane są rzeźbione zworniki herbowe). Wyjątkowo ważna dla rodzimej architektury jest również późnoromańska świątynia, której system konstrukcyjny i przestrzenny nadal odznacza się dużą dozą autentyzmu, dlatego bywa ona zaliczana do najważniejszych obiektów sakralnych z tego czasu w Polsce. Podobnie wiele przetrwało do dziś w niej z pierwotnego, późnoromańskiego wystroju rzeźbiarskiego, który na tle pozostałych realizacji grupy małopolskiej wyróżnia się swą archaiczną formą, ale powtarza szereg wątków dekoracyjnych z kamieniarki z opactw w Wąchocku i Sulejowie. Dopełnieniem tego obrazu jest wspaniałe wyposażenie i wystrój wnętrza kościoła z XIII-XIX wieku. Wśród nich wyróżnić należy unikalne polichromie z XIV-XVI w., zespół kilkunastu wczesnobarokowych i barokowych ołtarzy z dobrej klasy obrazami ołtarzowymi z XVII-XIX w., a także kilka obiektów sepulkralnych z XVI-XVIII w., na czele z wyjątkowym pod względem formalnym w rodzimej sztuce, nagrobkiem Niedrzwickich z ok. 1581 r. (aut. Santi Gucciego Florentiono z warsztatem).

Historia

Data i okoliczności wszczęcia starań o sprowadzenie cystersów do Koprzywnicy pozostają nieznane. Wydaje się, iż komes Mikołaj z Bogorii podjął je na przeł. lat 70/80 XII w., przy wsparciu jego stronników politycznych - księcia Kazimierza Sprawiedliwego i bpa krakowskiego Gedki. Najpewniej celem założenia opactwa było podkreślenie znaczenia rodu Bogoriów w księstwie sandomierskim jak i uczynienie z niego placówki misyjnej na Ruś (co przekonująco uargumentował Tomisław Giergiel). W 1185 r. Mikołaj z Bogorii wystawił dokument fundacyjny przybyłym wówczas cystersom z burgundzkiego Morimond. Przypuszcza się, że zakonnikom przekazano wcześniej dla nich przygotowane drewniany kościół i klasztor. Wydaje się, iż szybko w ich pobliżu zaczęli stawiać obiekty murowane, najstarsza wzmianka źródłowa o budującym się tu konwencie pochodzi z 1201 roku. Niestety na niej kończą się powszechnie akceptowalne ustalenia faktograficzne dotyczące początków tej inwestycji. Obecnie znaczna część badaczy przypuszcza, iż zrealizowana została w kilku fazach trwających od końca XII do 4 ćw. XIII wieku. Pierwszy etap ukończono być może w 1207 r., skoro wówczas bp krakowski Pełka (Fulkon) dokonał konsekracji nowo wzniesionej świątyni pw. św. Floriana i NMP. Najpewniej już  istniało jej prezbiterium, transept z kaplicami bliźnimi i przyległym doń fragmentem nawy. W drugim, w latach 1210-39, wystawiono pozostałą część korpusu nawowego i parter skrzydła wsch. wraz z opacką częścią na piętrze. W latach 1241 i 1259/60 wojska tatarskie splądrowały zabudowania klasztorne. Odnowione zostały dzięki przywilejom Bolesława Wstydliwego z lat 1262 i 1277. Najpewniej wówczas zbudowano na piętrze skrzydła wschodniego dormitorium. Pozostawiam otwartą kwestię, czy już wtedy wzniesiono dwa pozostałe skrzydła zach. i pn. (co zdaje się sugerować w wypadku pn. Beata Kwiatkowska-Kopka). Za rządów opata Michała, w latach 1342-1360 przeprowadzono, niezwykle istotną w dziejach opactwa, rozbudowę z inicjatywy i sumptem abpa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii Skotnickiego, przy wsparciu Kazimierza Wielkiego. Władca ten w 1346 r. wydał dla opactwa przywilej zwalniający poddanych cysterskich ze świadczeń na rzecz króla, w zamian za prace przy budowie murów koprzywnickiego konwentu. Najpewniej wówczas całość założenia ujęto murem, zbudowano ceglane skrzydła pn. (tu miały znajdować się dwa refektarze) i zach. (w nim mieszkali konwersi), a także wystawiono siedzibę opata. Ponowne istotne zmiany miały miejsce w claustrum za rządów opata Mikołaja z Trzebnicy (1452-1474). Rozpoczęte zostały w 1461 r., obejmowały m.in. rozbudowę i modernizację skrzydła wsch., budowę krużganków, bramy oraz refektarza. Prace te kontynuowano za czasów opata Mikołaja z Przeworska (1474-81); wówczas powstały przed bramą kościoła murowana infirmeria i kilka oficyny. W 1508 r. pożar strawił dach klasztoru i zabudowę gospodarczą. Ich remont i odbudowę ukończono w 1513 roku. W latach 1527-32 za rządów opata Aleksego z Mogiły siedzibę opata przeniesiono do infirmerii i rozebrano murowany świątynię pw. św. Leonarda, leżącą za murami klasztoru, na przedpolu nowego domu opata. W latach 1532-48 za rządów Michała z Rymanowa kończono rozbudowę tej rezydencji. W latach 1581-1595 r. w opactwie wykonano generalny remont budynków i dachów, zmodernizowano dormitorium (wydzielono w nim cele). Wówczas również wystawiono dzwonnicę na zakrystii kościoła, a w jego wnętrzu wykonano polichromie i ołtarz główny. W latach 1615-20 opat Hieronim Ossoliński zburzył siedzibę opata wystawioną przez poprzedników, a w jej miejsce pobudował nową okazalszą z zabudową gospodarczą. Najpewniej za jego staraniem zbudowano dom przeora (zachowany do dziś). Za rządów opata Zbigniewa Ossolińskiego, w latach 1643-79, odnowiono i przebudowano kościół (wstawiono kruchtę i sygnaturkę), a jego wyposażenie wymieniono na nowe- wczesnobarokowe. W 1697 r. po pn. stronie transeptu wybudowano zakrystię, a po stronie pd. bibliotekę (przekształconą w 1876 r. na kaplicę pw. św. Walentego). W 1700 r. odrestaurowano dom przeora. Za rządów opata Józefa Krzysztofa Skotnickiego, w latach 1770-90, wzniesiono fasadę zachodnią światyni, wg projektu księdza Józefa Karsznickiego. W 1819 r. opactwo skasowano, znaczną część jego zabudowy przejęło państwo; zakonników umieszczono w skrzydle wschodnim. W 1821 r., decyzją bpa sandomierskiego Prospera Burzyńskiego kościół stał się siedzibą parafii przeniesionej z koprzywnickiego kościoła pw. Wszystkich Świętych. W kolejnych dekadach część zabudowań była dzierżawiona na magazyny, mieszkania i warsztaty rzemieślnicze. Najemcy, mimo zaleceń ich nie remontowali, dlatego zaczęły popadać w ruinę. Między 1835 a 1847 r. zawaliła się znaczna część krużganków, skrzydło zach. i część budynków gospodarczych. Podobnie zły był stan parafialnej części założenia pocysterskiego, co dopiero zmieniło się po objęciu probostwa koprzywnickiego w 1874 r. przez ks. Juliana Wosińskiego. W ciągu trzech kolejnych dekad z jego inicjatywy gruntownie odremontowano kościół i przyległą do niego część skrzydła wsch. z kapitularzem. Niestety, duże poczynione wówczas wydatki zniweczyło w 1915 r. wojsko austriackie, które ostrzelały dawne opactwo. W wyniku tego spłonęły wszystkie dachy budynków, w tym kościelny ze wspaniałą wieżową sygnaturą. Ponadto zostało wypalone piętro skrzydła wsch., a część ścian skrzyło pn. przestała istnieć (do 1921 r. budynek ten rozebrali na materiał  budowlany mieszkańcy Koprzywnicy). W latach 1916-17 świątynię i skrzydło wsch. przykryto strzechą. W 1919 r. wybudowano po wschodniej stronie klasztoru plebanię, przebudowano budynek d. szkoły na wikariat. W latach 1920-22 Adolf Szyszko-Bochusz zinwentaryzował zachowane budowle i wykonał projekt ich odbudowy (wzbudzał on kontrowersje w środowisku konserwatorskim). Z przyczyn w finansowych nie został zrealizowany w całości. W latach 1927-39 przeprowadzono prace restauratorskie w zachowanych budynkach. Szczególną wiele wysiłku włożono w naprawę dachu kościelnego, a także konserwację wystroju i wyposażenie tego obiektu. Ponownie założenie pocysterskie doznał zniszczeń w czasie II wojny światowej. Po 1945 r. świątynia i towarzysząca jej zabudowa były kilkakrotnie poddawane pracom naprawczym (budowlanym i konserwatorskim). Największy zakres miały te z lata 1955-1965, kiedy to gruntownie odnowiono wnętrze kościoła wraz z jego wyposażeniem, a także zrekonstruowano sygnaturkę (według proj. A. Szyszko-Bohusza). W trakcie tych działań w 1956 r. przekazano parafii część dawnego konwentu będącego własnością państwa. W latach 1993-94 przeprowadzono badania architektoniczne i archeologiczne przy skrzydle wsch. i domu opata, które dały wiele nowych informacji dotyczących ich historii. Podobnie doniosłe były działania z lat 1998-2000, w ich wyniku odkryto fundamenty niezachowanych skrzydeł klasztornych i kaplicy rozebranej w r. 1720 r. (jej mury wyprowadzono ponad poziom terenu). Rozpoczęto również porządkowanie terenu przykościelnego. Dalsze prace restauratorskie i archeologiczne wykonano na obszarze założenia pocysterskiego, przy klasztorze i kościele w latach 2001-18. Równolegle prowadzone były gruntowne prace przy wyposażeniu i wystroju świątyni.

Opis

Dawne opactwo pocysterskie położone jest na rozległym, częściowo ogrodzonym terenie, znajdującym się przy drodze do Sandomierza, w zach. części Koprzywnicy, nad rzeką Koprzywianką. Obecnie składa się z: późnoromańskiego kościoła par. pw. św. Floriana, piętrowego skrzydła wsch. klasztoru z XIII-XVI w. (poźn. przebud.), dworku przeora z lat ok. 1615-20 (przebud. 1700 r.) i tzw. ogrodu klasztornego. Współcześnie jego otoczenie znacząco przekształcono; na wsch. od świątyni umieszczono obiekty rekreacyjno-sportowe ze strefą gospodarczą, a na pn. od niej pole uprawne z zabudową gospodarczą.

Pośrodku założenia znajduje się kościół pw. św. Floriana (odrębna nota). Jest on budowlą późnoromańską z elementami wczesnogotyckimi, późnogotyckimi i późnobarokowymi. Ma formę ciosowej, filarowej, trójnawowej bazyliki o czteroprzęsłowym, prostokątnym korpusie z trójprzęsłowym transeptem i z prostokątnym jednoprzęsłowym prezbiterium, zakończonym prostą ścianą. Do ramion transeptu przylegają: od wsch.- kaplica i barokowa zakrystia, a do pd.- barokowa kaplica pw. św. Walentego (d. biblioteka). Od zach. na osi korpusu znajduje się późnobarokowa fasada z prostokątną, piętrową kruchtą o podziałach płycinowych z dekoracyjnym szczytem, z późnobarokowymi, kamiennymi rzeźbami świętych i wazonami. Na skrzyżowaniu naw z transeptem jest monumentalna wieżowa sygnaturka z hełmem (rekonstr. 1959-60). W elewacjach dostrzec można detal późnoromański (m.in. portal pn.) i gotycki (ślady krużganka na ścianie pn.). We wnętrzu kościoła zachował się pierwotny system konstrukcyjny o sklepieniu krzyżowo-żebrowym na łukowatych gurtach z późnoromańską rzeźbioną dekoracją (na wspornikach gurtów, głowicach filarów, służek i półkolumn oraz zwornikach). Znajdują się tu również relikty cennych polichromii XIV-XVI w., a także niezwykle bogate wyposażenie z XVI-XIX w. (wyróżnia się zespół barokowych i późnobarokowych ołtarzy, stalle, ambona oraz grupa „marmurowych” epitafiów z XVII w. i renesansowy nagrobek Niedrzwickich z 1581, wyk.  Santi Gucciego Florentiono z warsztatem).

Dawny klasztor cysterski położony był po pn. stronie kościoła, miał formę piętrowego czworobocznego budynku z wirydarzem pośrodku. Obecnie jedyną zachowaną jego częścią jest skrzydło wsch. z XIII-XVI w. (odnawianie XVII-XXI w), dostawione do pn. ramienia transeptu. Ten piętrowy budynek założono na planie wydłużonego prostokąta. W późnoromańskim, jednotraktowym przyziemiu ma pierwotny układ przestrzenny złożony z: trójprzęsłowego, nakrytego kolebką i sklepieniem krzyżowo-żebrowym pomieszczeniem d. biblioteki/archiwum (armarium), wysuniętego z lica skrzydła; prostokątnego d. kapitularza przykrytego sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na dwóch kolumnach (kapitel i wsporniki pokryte późnoromańską płaskorzeźbioną dekoracją) z oryginalnymi otworami okiennymi i portalem; dwóch wąskich pomieszczeń (nakrytej kolebką sieni i schodów/d. karceru); d. fraterni o planie prostokąta z barokowym sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na trzech filarach. Piętro (przekształcone w XVI-XX w.) jest półtoratraktowe ze sklepionym kolebkowo-krzyżowo korytarzem od strony zachodniej i niższymi celami od wschodu, z płaskim stropem. Budynek wzniesiono w przyziemiu (w technice opus emplectum) z oblicowaniem z ciosów piaskowca oraz wypełnieniem z kamieni łamanych w zaprawie wapiennej, a piętro z kamienia i cegły. Dach ma dwuspadowy (przełamany na wschodniej połaci), kryty blachą płaską. Jego elewacje zachowały w dużej mierze pierwotny układ otworów drzwiowych i okiennych z reliktami ujmującej je kamieniarki. Na zach. ścianie widoczne są pozostałości ceglanych sklepień krużganka o rzeźbionych wspornikach w formie masek ludzkich i zwierzęcych z lat 1461-64. W d. kapitularzu znajduje się lapidarium z detalem kamieniarski z niezachowanych skrzydeł klasztoru z XIII-XVII wieku. W pomieszczeniach na piętrze są renesansowe portale i fragmenty nowożytnej polichromii.

Siedemnastowieczny, niewielki przeorat (przebud. 1700 r.) znajduje się po wsch. stronie klasztoru. Ma prostokątny plan o dwutraktowym układzie przestrzennym, z dwoma skrajnie ułożonymi ryzalitami w elewacjach bocznych. Budynek wymurowano z cegły i nakryto czteropołaciowym, gontowym dachem (z przełamaniem nadgzymsowym). Jego elewacje otynkowano, zwieńczono gładkim fryzem i bogato profilowanym gzymsem; frontową zaakcentowano manierystycznym portalem i wieńczącym fryzem o dekoracji sgraffitowej z datą 1700 oraz z motywem wazonów i wici roślinnych. Wnętrza budowli nakryto płaskimi stropami oraz sklepieniem krzyżowo-kolebkowym i kolebkowym z lunetami w pomieszczeniach narożnych.

Dawny ogród klasztorny znajduje się po pd. stronie świątyni. Współcześnie zajmuje trapezoidalny obszar, który jest otoczony ogrodzeniem o kutych przęsłach, ujętych kamiennymi słupkami z trzema bramami. Na jego terenie znajdują się:  współczesna dzwonnica, kilkadziesiąt drzew, późnobarokowa figura Niepokalanie Poczętej NMP z 2poł. XVIII w., kamienny krzyż z 1891 r. kamienna figura św. Dominika z XIX w. na postumencie z fragmentu późnogotyckiego filara.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Opr. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 25-06-2019 r.

Rodzaj: kościół

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_ZE.22225, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_ZE.2275