Cechuje się stosunkowo dobrze zachowanym pierwotnym układem przestrzennym, powtarzającym klasyczny bernardyński typ świątyni swoisty dla tego zgromadzenia, a zarazem najlepiej wyrażający pierwotną duchowość i liturgię mnichów z Citeaux. Wystrój i wyposażenie zabytku z XIII-XIX w., wyróżnia się klasa artystyczną i programami ikonograficznymi wśród obiektów sakralnych w Małopolsce. Wśród tych realizacji artystycznych dużą wartość dla sztuki polskiej mają: późnoromański detal architektoniczny (z ciekawym zestawem płaskorzeźbionych zworników o bogatej i różnorodnej dekoracji antropomorficznej, geometrycznej i roślinnej z 1 tercji XIII w.); fragmentarycznie zachowane polichromie z XIV-XVI w., z unikatowymi pod względem ikonograficznym, malowidłami na zach. filarze nawy pd. z poł. XIV w. i na pd. ścianie prezbiterium z lat 70. XIV w.; wolno stojący, manierystyczny nagrobek Niedrzwickich z 1581 r. (wyk. Santi Gucci Florentiono z warsztatem), unikalny pod względem formalnym w rodzimej szesnastowiecznej sztuce sepulkralnej; zbiór siedemnastowiecznych ołtarzy i stalli, jeden z najciekawszych zespołów tego rodzaju obiektów w Małopolsce; grupa epitafiów „marmurowych” z XVII i pocz. XVIII w., wykonana w pracowniach kamieniarsko-rzeźbiarskich w Chęcinach, doskonale pokazujący najważniejsze fazy rozwojowe tego ośrodka artystycznego.

Historia

Przypuszcza się, że najstarszą drewnianą świątynię w tym miejscu ufundował komes Mikołaj z Bogorii, tuż przed sprowadzeniem do Koprzywnicy pierwszych cystersów z burgundzkiego Morimond w 1185 roku. Konsekrowana została w 1186 r. przy użyciu relikwii św. Floriana, które pozyskał fundator u jego stronników politycznych i propagatorów kult tego świętego - bpa krakowskiego Gedki i księcia Kazimierza Sprawiedliwego. Najpewniej drewniany obiekt nie odpowiadał wymaganiom cystersów, skoro w końcu XII w. rozpoczęto budowę okazałego kamiennego kościoła z pewnością wg planu, który przywiózł z sobą zakonny architekt z Morimond. W 1207 r. bp krakowski Pełka (Fulkon) konsekrował go pod wezwaniem św. Floriana i Najświętszej Marii Panny. Co bynajmniej nie świadczyło o zakończeniu przy nim prac budowlanych, ponieważ powszechnie uważa się, iż na tę uroczystość były jedynie gotowe: prezbiterium, transept z kaplicami bliźnimi i fragment nawy głównej. Brakujące części korpusu nawowego wystawiano do lat 30. XIII w. Najpewniej budowla była dwukrotnie uszkodzona przez najazdy tatarskie w latach 1240 i 1259. Po 1262 r. została wyremontowany dzięki wsparciu księcia Bolesława Wstydliwego. W połowie XIV w., rozpoczęto trwające do pocz. XV w. ozdabianie jej polichromiami. Przypuszcza się, iż inicjatorem wykonania malowideł był abpa Jarosława Bogoria Skotnicki, który pragnął być pochowanym tutejszej krypcie. Po 1481 r. opat Jan Breynner rozpoczął gruntowny świątyni remont, z jego inicjatywy powstały m.in. nowe posadzki, dachy i stalle. Był on kontynuowany w latach 1507-1513; wówczas wymieniono więźbę na skrzyżowaniu naw, dachówki i wystawiono wysokie ceglane szczyty (być może część z tych prac związana była z pożarem klasztoru w 1508 r.). Ponownie kościół był odnawiany po wizytacji w opactwie wysłannika generała zakonu w 1580 r., który wskazał taką potrzebę. Najpewniej prace rozpoczęto w 1581 r. od wykonania we wnętrze polichromii. W kolejnych kilku latach naprawiono poszycie dachowe, wzniesiono dzwonnicę nad zakrystią, wstawiono do świątyni ołtarz główny wraz z obrazem Zwiastowania NMP, kilkanaście wizerunków świętych i dwustronnie malowany krzyż. Bynajmniej nie oznaczało to, iż budowla spełniała wymogi duchowości cysterskiej, co jednoznacznie wskazuje treść wizytacji biskupiej obiektu z 1595 roku. Wedle niej zakonnicy musieli m.in. przesunąć nagrobek Niedrzwickich ze środka prezbiterium do bocznej nawy. Wiele zmian w zabytku zaszło za rządów opata Zbigniewa Ossolińskiego, w latach 1643-1679. Z jego inicjatywy w 1643 r. rozpoczęto gruntowną modernizację kościoła i jego wnętrza. Najpewniej do końca lat 40. XVII w. powstały nowe, wczesnobarokowe: ołtarze (w tym główny z obrazem Wniebowzięcia NMP z 1645, pędzla Bartłomieja Strobla), stalle i epitafium fundatora Mikołaja z Bogorii. Około 1678 r. opat Z. Ossoliński wystawił kruchtę zachodnią . Wówczas również wzniósł monumentalną sygnaturkę (autorstwa mistrza krakowskiego Michała Pfaffa), przy której budowaniu po raz kolejny przemurowano kościelne szczyty (poświadcza to kartusz z h. Topór- opata Z. Ossolińskiego na pn. szczycie transeptu). Dalszą rozbudowę obiektu realizowano ok. 1697 r., kiedy to staraniem opata Antoniego Andrzeja Krzesimowskiego, do niego dostawiono bibliotekę i zakrystię, w której posadzkę i lawaterz wykonał Michael Poman z warsztatem. Mimo cyklicznych remontów pn. kaplica bliźnia popadała w ruinę, co spowodowało jej rozbiórkę w 1720 roku. Kolejne prace budowlane przy kościele przeprowadził w latach 1770-90 opat Józef Krzysztof Skotnicki. Wówczas wystawiono wg proj. ks. Józefa Karśnickiego późnobarokową fasadę zach., a także dwa boczne ołtarze i kilka obrazów. W 1819 r. koprzywnicki klasztor został skasowany, zaś świątynia w 1821 r. decyzją bpa sandomierskiego Prospera Burzyńskiego stała się siedzibą parafii przeniesionej z koprzywnickiego kościoła pw. Wszystkich Św. W latach 1836-38 naprawiono dach na niej i jej dzwonnicy. W latach 1874-1900, staraniem ks. proboszcza Juliana Wosińskiego wykonano gruntowną renowację budowli, połączoną z modernizacją jej wnętrz w stylistyce neogotyckiej. Wówczas naprawiono dachy i odnowiono całe wyposażenie (w 1875 r. warszawska firma J. Szymański wykonał tu organy). W 1876 r. zaadaptowano dawną bibliotekę na kaplicę św. Walentego i wykonano nowe polichromie. W 1915 r. na skutek działań wojennych wybuchł pożar, który zniszczył dach obiektu, sygnaturkę i organy. Jeszcze tegoż roku doraźnie przykryty został strzechą. W 1920 r. Adolf Szyszko-Bohusz sporządził projekt odbudowy świątyni, który z powodów finansowych po 1927 r. zrealizowano w okrojonej wersji (m.in. wykonano dach bez monumentalnej sygnaturki). Dopiero w latach 1936-1937 odrestaurowano jej wnętrze, częściowo wedle proj. dr. Andrzeja Olesia, ówczesnego wojewódzkiego konserwatora zabytków w Kielcach. Niestety we wrześniu 1939 r. i ponownie w 1944 r. została uszkodzona wskutek działań wojennych. Niezbędne prace remontowe przeprowadzono w latach 1946-49. Znacznie większy zakres miała restauracja kościoła z lat 1955-1966, m.in. w jej trakcie odnowiono wyposażenie, gotyckie freski (odkryte w latach 1960-62), a także odtworzono sygnaturkę, wg proj. A. Szyszko-Bohusza z ok. 1920 roku. Kolejne znaczące prace konserwatorskie rozpoczęto w nim w 1998 r. i de facto, z niewielkimi przerwami, są one kontynuowane do dziś. Dotychczas dokonano, m.in. zabezpieczenia i wydobycia ponad poziom terenu reliktów pn. kaplicy bliźniej, restauracji niemal całego wyposażenie świątyni, wraz z kamieniarką romańską i częścią gotyckich polichromii. W latach 2016-2018 ukończono konserwację fasady zachodniej.

Opis

Kościół par. pw. św. Floriana usytuowano w zach. części zespołu dawnego opactwa cysterskiego, które zajmuje teren w pn.-zach. części Koprzywnicy. Od pn.-wsch. przylega do niego skrzydło d. klasztoru. Jest to orientowana budowla późnoromańska z elementami wczesnogotyckimi, późnogotyckimi, a także z barokową kaplicą pw. św. Walentego i zakrystią oraz późnobarokową fasadą zachodnią. Ma ona formę trójnawowej bazyliki o czteroprzęsłowym korpusie nawowym z transeptem i jednoprzęsłowym prezbiterium zamkniętym prosto. Do ramion transeptu przylegają od pn.-wsch.- kwadratowa kaplica i prostokątny korytarz prowadzący do trapezoidalnej zakrystii, a pd.- kwadratowa kaplica pw. św. Walentego, zakończona trójbocznie. Przy fasadzie na osi znajduje się ryzalitowy, prostokątny przedsionek. Romańską część świątyni wystawiono z piaskowcowych ciosów, w technice opus emplectum, a partie późniejsze z cegły (barokowe obustronnie wytynkowano). Nakryto ją dachami pulpitowymi, dwuspadowymi oraz wielosadowymi; na skrzyżowaniu nawy i transeptu ma monumentalną wieżową sygnaturkę z baniastym hełmem (rekonstr. w l. 1959-60). Elewacje boczne, o profilowanych cokołach i wałeczkowym gzymsie wieńczącym, podzielono płaskimi lizenami na segmenty z oknami na osi (częściowo romańskie) i zaakcentowano ceglanymi szczytami; na pn. do dziś zachowały się ślady d. krużganków. Wschodnią elewację prezbiterium rozczłonkowano u dołu lizenami na trzy segmenty, z romańskimi oknami na osi, a u góry zaakcentowano również romańskim okrągłym oknem w profilowanym obramieniu. Na tym tle wyróżniają się: wieloosiowa barokowa fasada kaplicy pw. św. Walentego oraz późnobarokowa, piętrowa fasada zach. o ryzalitowej kruchcie z balkonem i zwieńczeniu w formie wolutowego szczytu. Rozczłonkowana jest pilastrami, wnękami i oknami w pasowych obramieniach. W zwieńczeniu ma późnobarokowe kamienne figury: MB Niepokalanej, śś. Benedykta, Bernarda z Clarvuix i Floriana i wykonane z piaskowa wazony. Wejście do kościoła ozdobiono późnoromańskimi portalami: zach. (zniszczony w XVIII w.) i uskokowy pn. z dwiema parami kolumn o dekorowanych skromnie kapitelach i profilowanej archiwolcie (w tympanonie widnieje domniemany herb fundatora) Wnętrze obiektu nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe z ostrołukowymi gurtami, a w pomieszczeniach barokowych sklepienia kolebkowe i kolebkowe z lunetami. Wnętrze nawy głównej rozczłonkowano horyzontalnie na dwie strefy, rozdzielone gzymsem (w dolnej półkoliste arkady i okna), a wertykalnie pilastrami z półkolumnami i służkami spływającymi aż do posadzki. Głowice półkolumn, służek, pilastrów, wsporniki i zworniki dekorowane są płaskorzeźbionymi późnoromańskimi dekoracjami o motywach geometrycznych, roślinnych i figuralnych. Część ścian i sklepień dodatkowo ozdobiono polichromiami z XIV-XVII wieku ( fragmentarycznie zachowanymi). Najważniejszymi z nich są: znajdujące się na pierwszym zach. filarze nawy pd. z poł. XIV w. przedstawiające Mater Misericordia i tzw. Śmierć Zakonnika (Ars Moriendi), umieszczone na pd. ścianie prezbiterium z lat 70. XIV w. ukazujące Sąd Ostateczny, Marię i Ewę przy Drzewie Wiadomości, Chrystusa na Drzewie Życia i na wsch. ścianie prezbiterium z pocz. XV w. z przedstawieniami Madonny Apokaliptycznej, Chrystusa z duszą Marii z klęczącym opatem Janem Falkowskim (zm. 1417), a także późnorenesansowe malowidła sklepienne z 1581 r. o motywach roślinnych. Nie sposób jest wymienić wszystkich godnych uwagi elementów wyposażenia wnętrza świątyni. Największą rangę artystyczną mają wczesnobarokowe i barokowe ołtarze (w tym główny z 1645 r. z obrazem Wniebowzięcia NMP, pędzla Bartłomieja Strobla ok. 1645), stalle zakonne z ok. 1650 r. z malowanymi scenami z życia św. Bernarda w zapleckach, regencyjna ambona z lat 30. XVIII w., nagrobek Niedrzwickich z 1581 r. (Santi Gucciego Florentino z warsztatem), „marmurowe” epitafia z XVII-XVIII w. (proj. i wyk. nieustalone warsztaty chęcińskie), a także płaskorzeźbiony romański tympanon z pocz. XIII wieku.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym z proboszczem.

Opr. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 14-06-2019 r.