Zespół, będący najstarszym i największym opactwem cysterskim na Pomorzu, nie ma odpowiedników w regionie, porównywany może być jedynie do najbardziej okazałych klasztorów w Meklemburgii i Brandenburgii (Doberan, Eldena, Chorin, Lehnin). Szczególna jest przede wszystkim ranga artystyczna kościoła, który jest wybitnym dziełem przełomu romanizmu i gotyku, wyróżniającym się nowatorstwem zastosowanych rozwiązań architektonicznych oraz wysokim poziomem detalu. Świątynia jest ponadto najwcześniejszą budowlą na Pomorzu Zachodnim wykonaną w całości z cegły.

Kościół w Kołbaczu odgrywa ważną rolę w dziejach Pomorza i Polski jako nekropolia książąt szczecińskich z XIII-XVI w. Na uwagę zasługuje również wartość naukowa opactwa jako świadectwa przekształceń poreformacyjnych z XVI w. Po sekularyzacji klasztoru kościół podzielono na część sakralną i gospodarczą zamieniając nawę główną na spichlerz. Ocalała drewniana konstrukcja spichlerza wewnątrz korpusu gotyckiej świątyni nie ma analogii i jest zapewne najstarszą spośród zachowanych w regionie struktur tego typu.

Historia

Klasztor w Kołbaczu ufundowany został przez kasztelana szczecińskiego Warcisława II Świętoborzyca z rodu Gryfitów w 1173 r. Pierwsi mnisi przybyli do niego rok później. Konwent kołbacki wywodzi się od duńskiego Esrom - bezpośredniej filii Clairvaux, sam zaś dał początek cystersom w Oliwie (1186 r.), Bierzwniku (1286-94) i Mironicach (1300-1357).

Budowę założenia prowadzono etapami, zaczynając zgodnie ze zwyczajem cysterskim od kościoła klasztornego. Pierwsza, romańska faza obejmowała prace w latach 1210 - 1247 i związana była z warsztatami duńskimi. W stylu romańskim zrealizowano wówczas część wschodnią kościoła z prezbiterium, transeptem i dwoma przęsłami nawy głównej. Kolejne etapy budowy prowadzili majstrowie z Brandenburgii, którzy pomiędzy 2 poł. XIII w. a 1307 r. ukończyli korpus i fasadę świątyni w stylu wczesnogotyckim, a w 1 poł. XIV w. rozbudowali prezbiterium. Kościół został konsekrowany w 1347 r., jednak prace przy zabudowaniach klasztornych trwały do XV w.

Okres największej świetności opactwa przypada na drugą połowę XIV w. W kolejnym stuleciu gospodarka cysterska podupadła, do czego przyczyniły się najazdy husytów i wojsk brandenburskich. Po sekularyzacji klasztoru w 1535 r. dobra zakonne trafiły do księcia szczecińskiego Barnima XI, który zamienił opactwo w rezydencję oraz siedzibę książęcej domeny. Zmiany objęły m.in. budynek kościoła, który podzielono na część sakralną z kaplicą dworską w przestrzeni prezbiterium i transeptu (obecnie kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa) i magazynową w przestrzeni nawy głównej, którą zaadaptowano na spichlerz. Po wojnie trzydziestoletniej, w 1653 r. zniszczony majątek stał się własnością margrabiów brandenburskich. Niedługo potem, uderzenie pioruna w sygnaturkę kościoła wywołało pożar, który zniszczył dachy i strop nad magazynową częścią świątyni. Uszkodzeniu uległy również nawy boczne korpusu i krużganki klasztorne, które nie zostały już odbudowane. Okres od XVIII do XX w. to dla dawnego klasztoru czas systematycznego rozbierania średniowiecznych budowli, z przerwą w poł. XIX w. na prace konserwatorskie zdewastowanego kościoła.

Po II wojnie światowej w majątku urządzono gospodarstwo Państwowych Nieruchomości Ziemskich, przekształcone w 1949 r. w Państwowe Gospodarstwo Rolne, a w 1967 r. w Kombinat Tuczu Trzody Chlewnej i Zootechniczny Zakład Doświadczalny, podległy Instytutowi Zootechniki w Krakowie. W 1968 r. rozpoczęto przekształcenie Kołbacza w tzw. agromiasto, co skutkowało rozbiórką większości istniejącej jeszcze starej zabudowy, na miejscu której wzniesiono m.in. bloki mieszkalne według typowych projektów. Ucierpiał również teren średniowiecznego claustrum, na którym w latach 80. XX w. powstała szkoła podstawowa.

W latach 70. XX w. w Kołbaczu rozpoczęto prace restauratorskie, w wyniku których odbudowano skrzydło konwersów i dom opata, a także przeprowadzono remont gotyckiej owczarni.

Opis

Historyczny zespół rozdzielony jest wtórnie przez ul. Warcisława na dwie części: klasztorną, składającą się z kościoła, domu konwersów i domu opata oraz folwarczną - z basztą, owczarnią, dworem, budynkiem zarządu oraz innymi obiektami dawnej domeny państwowej związanymi m.in. z folwarczną funkcję zespołu.

Orientowany kościół wzniesiony został na planie krzyża łacińskiego z transeptem i dwuprzęsłowym, pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. W obecnym stanie obiekt pozbawiony jest naw bocznych, kaplic przy południowym ramieniu transeptu oraz sklepień w nawie głównej. Oryginalne sklepienia krzyżowo-żebrowe zachowały się w ramionach transeptu, a gwiaździste - w zamknięciu prezbiterium oraz nad skrzyżowaniem naw. Fasada kościoła flankowana jest parą czterobocznych występów, z których jeden mieści schody. Najniższą kondygnację elewacji frontowej akcentuje fryz arkadkowy, w przestrzeni powyżej znajdują się wielkie ostrołukowe blendy (środkowa pierwotnie była oknem), a całość wieńczy trójkątny szczyt z rozetą wypełnioną ceglanym maswerkiem. Przesunięty względem osi portal został przebity wtórnie. Wnętrze kościoła pozbawione jest oryginalnego wyposażenia. W przestrzeń nawy głównej wprowadzono czterokondygnacyjną drewnianą konstrukcję w postaci belkowych stropów wspartych na rzędach słupów.

Z gotyckich zabudowań klasztornych i gospodarczych znajdujących się wokół kościoła zachowały się jedynie mocno przebudowana północna część skrzydła zachodniego - dom konwersów oraz dom opata. Przetrwała także baszta - relikt systemu fortyfikacji i owczarnia (stodoła) z oszkarpowaniem. Ponadto, w obrębie zespołu znajdują się późniejsze budynki, m.in. dwór oraz budynek zarządu dawnej domeny państwowej.