Stanowi wyodrębnioną całość w układzie miasta, pierwotnie otoczoną własnym murem obronnym. Jego powstanie w XII wieku wiąże się z przeniesieniem tutaj siedziby biskupstwa pomorskiego z pobliskiego Wolina. Katedra wzniesiona w centrum biskupiej osady należy do najstarszych i najcenniejszych zabytków Pomorza Zachodniego z zachowanymi w jej wnętrzu wysokiej klasy dziełami sztuki, wśród których znajdują się unikatowe barokowe organy. Przylegający do świątyni wirydarz otoczony krużgankami - właściwy dla założeń klasztornych, nie katedralnych - stanowi ewenement w polskiej architekturze. Pozostałe budowle wchodzące w skład osady związane z funkcjonowaniem diecezji powstawały w różnym czasie i prezentują odmienne formy stylowe, dzięki czemu są doskonałym świadectwem przemian, jakim zespół podlegał w trakcie swego wielowiekowego trwania. Zachowane ślady różnych wyznań i kultur dokumentują zarówno złożoną historię całego regionu, jak i zmienny status kamieńskiej świątyni, która utrzymała wszakże przez blisko 800 lat funkcjonalną i ideową jednorodność.

Historia

Kamień Pomorski - jedno z najstarszych miast Pomorza Zachodniego - w XII wieku był prężnie rozwijającym się ośrodkiem osadniczym, co zadecydowało o przeniesieniu tu w 1176 roku siedziby biskupstwa pomorskiego, obejmującego swym zasięgiem niemal połowę pobrzeża Bałtyku. Książę pomorski Kazimierz I ofiarował biskupstwu teren pod budowę katedry i towarzyszących budynków położony między grodem a placem targowym. Wznoszenie świątyni, będącej pierwszą monumentalną budowlą murowaną we wschodniej (zaodrzańskiej) części księstwa pomorskiego, trwało od ostatniej ćwierci XII do połowy XIV wieku z uwagi na przerwy spowodowane najazdami wojsk duńskich i brandenburskich. Wtedy też osadę, na którą składały się domy kanoników budowane w konstrukcji szkieletowej na oddzielnych parcelach z ogrodami, otoczono ceglanym murem z bramami i furtami. W XV wieku zespół został wzbogacony o murowany dwór biskupi i dom dziekana. Gdy w 1. połowie XVI stulecia reformacja przyniosła zmianę wyznania na Pomorzu na luterańskie, biskupstwo nie zostało rozwiązane, lecz podporządkowane władzy świeckiej. Po śmierci ostatniego katolickiego biskupa w 1544 roku osada katedralna była siedzibą biskupów luterańskich do 1648 roku, a następnie do 1812 roku luterańskiej kapituły. W XVIII i XIX wieku wybudowano od podstaw większość budynków w miejscu dawnych kanonii. W okresie 1812-1945 katedra pełniła funkcję kościoła parafialnego gminy unijno-ewangelickiej. Swój pierwotny status odzyskała w 1972 roku.

Opis

Zespół katedralny z zachowanym we fragmentach okalającym go murem położony jest na obszarze 2,80 ha po wschodniej stronie starego miasta. Masywna bryła romańsko-gotyckiej katedry, wzniesionej z cegły i kamieni granitowych w formie trójnawowej bazyliki, zajmuje centralną część założenia. Jej najstarsza wschodnia elewacja (prezbiterium z absydą i transept) prezentuje wysokiej klasy architekturę, zdobioną bogatym i zróżnicowanym detalem. Korpus nawowy i przylegający do niego od północy wirydarz rozmierzono zgodnie z pierwotnym projektem z końca XII wieku, wzniesiono natomiast po 1308 roku w stylu gotyckim. Wnętrze rozplanowane zostało w systemie wiązanym, z alternacją przypór: masywne kwadratowe filary zastosowane naprzemiennie ze smukłymi ośmiobocznymi. Oczyszczone z warstw przemalowań i tynków służki uwypuklają wewnętrzne podziały. Nawę główną i północną przykrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe, południową - gwiaździste, powstałe w ostatnim etapie budowy katedry. Przekształcono też wtedy elewację nawy południowej, wieńcząc ją parawanowym szczytem z maswerkową dekoracją, wykonaną z glazurowanych cegieł. Prostokątna wieża z XIV wieku w zachodniej elewacji ma dziś charakter neogotycki na skutek gruntownej przebudowy w XIX i XX stuleciu.

Interesującym elementem w architekturze katedry jest wirydarz otoczony z trzech stron krużgankami o ostrołukowych, szerokich przezroczach, zdobionych maswerkami. Wirydarze przy katedrach spotykane są głównie na terenie Niemiec, przykład z Kamienia Pomorskiego jest jedynym występującym w Polsce. Nad wschodnim krużgankiem nadbudowane zostało w XIV wieku piętro z czterema salami, na ścianach których zachowały się pod tynkiem średniowieczne polichromie. W pomieszczeniach tych znajdowało się pierwotnie skryptorium, dziś jest tu Muzeum Katedralne.

Wyposażenie katedry słynęło niegdyś z bogactwa, a składające się na nie cenne dzieła sztuki przechowywano w zbiorach skarbca, które zaginęły po 1945 roku. Najstarszymi elementami we wnętrzu są romańska i gotycka rzeźba architektoniczna (portale, wsporniki) oraz pozostałości polichromii figuralnych. Z okresu średniowiecza pochodzą także: późnogotycki ołtarz główny, dwa drewniane krucyfiksy, rzeźba z przedstawieniem Jana Ewangelisty, dwie kamienne chrzcielnice oraz 12 kamiennych płyt nagrobnych biskupów i innych dostojników kościelnych. Nowożytne wyposażenie, z okresu luterańskiego w dziejach świątyni, reprezentują elementy barokowe, fundowane w latach 1669-1685 przez ostatniego nominalnego biskupa katedry, księcia Ernesta Bogusława de Croy. Najdoskonalszym z nich są słynne organy z prospektem bogato zdobionym rzeźbami i polichromiami o symbolicznej wymowie, wysławiającymi zarówno Boga, jak i fundatora (jego wizerunek i inicjały umieszczone zostały w dolnej części empory organowej). Wysoka klasa instrumentu zadecydowała o wyborze Kamienia Pomorskiego na miejsce międzynarodowych festiwali muzyki organowej, które organizowane są coroczne od 1965 roku. Do barokowego wyposażenia należą ponadto: ambona, krata okalająca chrzcielnicę, krata lektorium, ołtarz Ecce Homo, grupa Ukrzyżowania. W katedrze eksponowane są również ołtarze, rzeźby i obrazy przeniesione tu po 1945 roku z innych pomorskich kościołów.

Spośród dziewięciu zachowanych budowli wchodzących w skład osady katedralnej sześć należy obecnie do kościoła, trzy są własnością komunalną. Najstarszy w tym zespole jest pałac biskupi z 2. połowy XV wieku. W 1568 roku przebudowano jego wnętrza i elewacje, w tym szczyty nawiązujące w swej formie do renesansowych dekoracji Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie. Trzy kolejne budowle pochodzą z XVIII wieku: plebania o konstrukcji szkieletowej, kanonia i dom dziekana (w ostatnim przetrwały elementy gotyckie) i reprezentują formy typowe dla budownictwa dworskiego na Pomorzu. Dom instytutu dla panien, dom zakrystiana i dom mieszkalny wznoszone były w tym samym czasie, jednak zostały gruntownie przebudowane w XIX i XX wieku. Dwa ostatnie obiekty, szkoła podstawowa i dom proboszczów (dawniej dom gminy protestanckiej), powstały w 1. połowie XX wieku. Dodatkowym elementem historycznego kompleksu jest barokowa brama będąca pozostałością ogrodzenia z końca XVII wieku.