Na jego terenie zgromadzono macewy ze starego cmentarza przy ul. Handlowej. Na cmentarzu postawiono pomnik - obelisk poświęcony pamięci 420 Żydów z Błaszek zamordowanych przez hitlerowców.

Historia

Kalisz, miasto leżące przy ważnych szlakach handlowych, od początku swego istnienia było ośrodkiem, w którym spotykali się przedstawiciele różnych narodów, religii i kultur. W okresie po lokacji miasta byli to głównie Niemcy oraz Żydzi. Już w 1213 r. Żydzi osiedli w miejscowości Zadowice koło Kalisza. W 1264 Statut Kaliski wydany przez Bolesława Pobożnego brał w opiekę księcia przybywających do miasta Żydów. Dokument określał kwestię władzy nad ludnością żydowską, zasady na jakich mogli prowadzić działalność kredytową i handlową oraz wyznaczał normy w kontaktach z chrześcijanami oraz przewidywał kary za zbezczeszczenie cmentarza lub synagogi. Znalazły się w nim także przepisy dotyczące skierowanych przeciwko Żydom oskarżeń o mord rytualny. Przepisy prawa potwierdzane były w 1334 r. przez Kazimierza Wielkiego oraz przez kolejnych władców Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Kazimierza Jagiellończyka w 1453 r. i Zygmunta Starego w 1539 r. Statut Kaliski, pełnił przez wieki rolę podstawowej regulacji sytuacji prawnej Żydów w Polsce. Dodatkowo zapewniał on wolność osobistą i bezpieczeństwo Żydom, włączając w to swobodę wyznania, podróżowania i handlu. W 1358 r. Kazimierz Wielki wydał zezwolenie na budowę pierwszej synagogi, która zapewne była drewniana. Murowana synagoga powstała w 1659 r. Tzw. stary cmentarz żydowski w Kaliszu powstał pomiędzy 1285 a 1287 r., przy zbiegu obecnych ulic Nowy Świat, Handlowej i Skalmierzyckiej. Czynsz za cmentarz opłacany był przez gminę żydowską pieprzem, szafranem i innymi korzeniami. O zamożności i wpływach kaliskich Żydów świadczy może fakt, iż w XIII w. w Kaliszu bito denary z napisami hebrajskimi. Gmina żydowska w Kaliszu należała do najznaczniejszych w Koronie Królestwa Polskiego, a rabini Kalisza stali na czele Sejmu Czterech Ziem (1581-1764).

Według spisu dokonanego przez Prusaków w 1793 r. mieszkańcy dzielnicy żydowskiej żyli głównie z handlu i rzemiosła. Żydzi zamieszkiwali w obrębie ulic Złotej i Garbarskiej z zaułkami, żyli w 91 domach, a gmina posiadała synagogę, przytułek i koszerne jatki. W 1804 roku mieszkało w Kaliszu 2 113 Żydów, którzy stanowili 30% ludności miasta, a w 1827 roku - 12 107. Wyznaczono wówczas w Kaliszu "dzielnicę żydowską" i od 1828 roku Żydzi mogli mieszkać jedynie w jej obrębie. Jednak na mocy specjalnych zezwoleń dwadzieścia trzy domy poza wyznaczoną dzielnicą były własnością żydowską. W 1836 roku otwarto żydowski szpital, a w 1875 roku szkołę żydowską z językiem rosyjskim. W 1852 roku, w trakcie pożaru spłonęło 157 domów właścicieli żydowskich i 12 chrześcijańskich. Zagładzie uległa również stara synagoga. Odbudowana świątynia nie dorównała już poprzedniej. W XIX stuleciu należy podkreślić znaczenie i udział Żydów w powstaniu styczniowym. W II poł. XIX w. mogli się osiedlać poza dzielnicą żydowską i kupować nieruchomości. Dzięki temu w 1875 r. stanowili 45% ogółu mieszkańców miasta. Kolejne lata przyniosły jednak emigrację wielu młodych ludzi. W 1908 r. według oficjalnych danych 14.318 osób tj. 36% ogółu ludności stanowili wyznawcy judaizmu. Kres historii kaliskich Żydów położył wrzesień 1939 roku. Część ludności żydowskiej Kalisza ruszyła pieszo do pobliskich miasteczek - Koźminka, Opatówka, Błaszek. Zamożniejsi udali się do Łodzi i Warszawy. Co najmniej 20% żydowskich mieszkańców opuściło miasto. Dnia 7 listopada 1939 r. utworzone zostało getto. Zimą 1939/1940 większość Żydów kaliskich wywieziono do Litzmannstadt Getto, do miasta Łodzi i obozów pracy, między innymi w Grodźcu. Wywózki trwały również przez cały rok 1941. Część Żydów skierowano do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Na wiosnę 1941 roku w getcie pozostawało 150 osób, które zostały wysiedlone do Łodzi. W Kaliszu wiosną 1945 roku powołano Komitet Żydowski. Do 1950 roku zarejestrowało się w nim 2225 osób. Ilu wyznawców judaizmu mieszka obecnie w Kaliszu, nie wiadomo?

Stary cmentarz żydowski w Kaliszu, założono na wyniesieniu pomiędzy wioskami Dobrzec i Rypinek w miejscu zwanym „Na Czaszkach”. W czasie II wojny światowej został przez Niemców doszczętnie zdewastowany. Macewy z cmentarza użyte zostały do wybrukowania Kanału Rypinkowskiego, brzegów Prosny, czy chodników ulicznych. Po 1945 r. teren zabudowano blokami mieszkalnymi, usytuowano ośrodek szkolno-wychowawczy oraz stację pogotowia ratunkowego. W 1896 r. założono nowy cmentarz, przy ob. ul. Podmiejskiej. Po 1920 r. ogrodzono go murowanym, wysokim murem. W 1926 r. rozpoczęto na jego terenie budowę domu przedpogrzebowego. Ze względu na trudności finansowe gminy budowy nie dokończono, nie powstało piętro ani kopuła. Największa liczba pochówków na cmentarzu pochodzi z okresu międzywojennego, po pogrzebie rabina Lipszyca w 1932 r. W pierwszym okresie istnienia cmentarza Żydzi niechętnie chowali swoich zmarłych na tym cmentarzu. W czasie II wojny światowej cmentarz został częściowo zdewastowany. Od l. 80. XX w. powoli był rewitalizowany, a po 1989 r. w domu przedpogrzebowym otworzono izbę pamięci kaliskich Żydów.

Opis

Stary cmentarz w Kaliszu z 2 poł. XIII w. pełnił funkcje grzebalne nieprzerwanie aż do czasów II wojny światowej. Należał niewątpliwe do najstarszych nekropolii żydowskich na ziemiach polskich. W czasie II wojny macewy z cmentarza służyły umocnieniu skarpy rzecznej Kanału Rypinkowskiego na odcinku od Mostu Reformackiego do kina „Apollo”. Część potłuczonych posłużyła do utwardzenia ulic. Po 1945 r. teren został przejęty przez skarb państwa polskiego. W latach 60. XX w. na części terenu zajmowanego przed wojną przez cmentarz powstało osiedle mieszkaniowe, stacja Pogotowia Ratunkowego oraz Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla młodzieży niepełnosprawnej. Przy Ośrodku znajdują się obecnie tablice informujące o historii tego miejsca.

Nowy cmentarz zlokalizowany jest po południowo-wschodniej stronie ul. Podmiejskiej, od której oddzielony został skarpą. Od południa i wschodu graniczy z osiedlem mieszkaniowym, na którym usytuowano wielokondygnacyjne bloki mieszkalne. Cmentarz zajmuje powierzchnię 1,1 ha. Główne wejście na cmentarz prowadzi od strony ul. Podmiejskiej. Całość otoczona wysokim murem z płycinami. Na prawo od bramy znajduje się odrestaurowany dom przedpogrzebowy, pełniący obecnie funkcję Domu Pamięci i Spotkań. Oprócz zgromadzonych w nim zdjęć, książek, przedmiotów po żydowskich mieszkańcach Kalisza odbywają się spotkania dla uczniów i konferencje judaistyczne. Wśród eksponatów na uwagę zasługuje kompletny zwój Tory i świeczniki. Na lewo od bramy, w pewnym oddaleniu od niej, postawiono w 1967 r. pomnik poświęcony ofiarom Holocaustu z Błaszek. Pod nim złożono prochy zmarłych ekshumowanych ze zniszczonego cmentarza żydowskiego w Błaszkach. Ponadto w południowej części cmentarza postawiono obelisk, upamiętniający Żydów pomordowanych w latach 1939-1945. W środkowej części cmentarza znajdują się zachowane macewy. Część stoi w miejscu właściwego pochówku, inne ułożono płasko na ziemi lub ustawiono pionowo. Są nagrobki o zróżnicowanych, typowych dla początków XX wieku formach, z inskrypcjami w językach hebrajskim, polskim i niemieckim. W 1989 r. dzięki działaniom Fundacji Nissenbaumów wydobyto nagrobki z brzegów skarpy rzecznej i przeniesiono je na teren cmentarza. Odzyskano wówczas ok. 2000 macew. Szczególną uwagę zwracają dwa ohele, czyli groby cadyków. Jeden z nich niedokończony to ohel Jecheskiela Lipszyca, zmarłego w 1932 r. , wielce zasłużonego dla kaliskiej gminy rabina i przywódcy w l. 1906-1932. Drugi, należący do rabina Jeszajachu Weldfrejda, zwanego cadykiem ze Zduńskiej Woli, wystawiono również przed wojną, a odnowiono po 1989 r. Na cmentarzu znajdują się też symboliczne mogiły zamordowanych w latach II wojny światowej Żydów kaliskich, ufundowane po 1945 r. przez ich rodziny. Na części zachowanych macew, także przytwierdzonych do muru cmentarnego widoczne są unikalne w skali kraju resztki oryginalnych polichromii. Do wybuchu II wojny światowej na terenie cmentarza pochowano ok. 3000 osób.

Zabytek dostępny po po wcześniejszym umówieniu się z opiekunem nekropolii, p. Haliną Marcinkowską tel. 600 067 956; e-mail: hila@ jewish.org.pl

oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 30-12-2015 r.