Kompozycja bryły obiektu wyróżnia się wysokimi walorami artystycznymi.

Historia

Najstarsza wzmianka historyczna dotycząca Jaworza pochodzi z wykazu wsi Księstwa Cieszyńskiego z 1302 r. Istotniejszym dokumentem jest jednak notacja z 1305 r. dotycząca spisu wsi, które miały przekazać bp Henrykowi z Wierzbna dziesięcinę zbożową. Początkowo wieś należała do książąt cieszyńskich, nadano ją w 1. poł. XV w. rycerskiemu rodowi von Arnsdorf. Od końca XV w. do 1613 r. należała do polskiego rodu Jaworskich. Pierwsza parafia ewangelicka powstała w XVI w. W związku z kontrreformacją, w 1654 r. drewniany kościół został jednak odebrany protestantom. W kolejnych latach wieś była w posiadaniu wielu, często zmieniających się właścicieli. Wśród nich należy wyróżnić Jerzego Ludwika barona von Laszowskiego herbu Nałęcz (1718-1787), który w 1752 r. kupił Jaworze Górne, dwa lata później Dolne i być może również Średnie. Tym samym był prawdopodobnie pierwszym posiadaczem całego Jaworza. Jego córka, Julia Beata Erdmuthe (1754-1817) poślubiła Arnolda barona Saint Genois d’Anneaucourt. W 1782 r. Jerzy Ludwik Laszowski będący ewangelikiem, założył w Jaworzu kościół ewangelicki, pierwszy w księstwie cieszyńskim. Możliwość jego wybudowania wiązała się z ogłoszeniem w 1781 r. przez cesarza Józefa II Habsburga tzw. Patentu Tolerancyjnego. Budowa nowego kościoła ewangelickiego w Jaworzu trwała cztery lata, do 1786 r. Pierwszym pastorem był Jan Kłapsia. Istotną rolę odegrał pastor Hermann Juliusz Kotschy. Dzięki niemu w 1851 r. wzniesiono wieżę kościelną, której budowniczym był Karol Jilga z Cieszyna. W 1880 r. wybudowano marownię, a rok później założono cmentarz ewangelicki. Kościół w latach 1909-1912 został powiększony i przebudowany przez budowniczego Ludwika Kametza z Cieszyna.

Opis

Kościół jest obiektem orientowanym, murowanym, założonym na regularnym i symetrycznym planie z prostokątna nawą. Prezbiterium zamknięte trójbocznie znajduje się w części wschodniej. Po jego bokach są umieszczone kwadratowe aneksy. W części zachodniej nawa zamknięta jest masywną wieżą wzniesioną na rzucie kwadratu. Flankują ją prostokątne kruchty mieszczące klatki schodowe. Ich trójboczne zamknięcia tworzą boczne ryzality elewacji północnej i południowej. Bryła budynku jest regularna i symetryczna. Korpus główny jest przekryty dwuspadowym dachem z facjatkami, rozczłonkowany trójkątnymi szczytami elewacji bocznych również o dwuspadowych dachach. Prezbiterium przekryte jest niższym, oddzielnym, dwuspadowym dachem przechodzący w części absydy w wielopołaciowy. Przybudówki flankujące prezbiterium mają dachy pulpitowe scalone z ośmiobocznymi hełmami wież. Wieża po stronie zachodniej posiada hełm o czworobocznej podstawie przechodzącej w ośmiobok zwieńczony latarnią z kulą i krzyżem. Boczne przybudówki mają dachy pulpitowe przechodzące w górnej części w ośmioboczne hełmy.

Główną dominantą elewacja frontowej (zachodniej) jest czworoboczna, trójkondygnacyjna wieża, wzniesiona planie kwadratu. Poszczególne kondygnacje oddzielają od siebie gzymsy kordonowe. W części parterowej znajduje się wejście główne zakończone łukiem półkolistym z tynkowanym obramowaniem. Dwa razy wyższa druga kondygnacja zdobiona jest boniowaniem pasowym, z trzema pionowymi blendami zamkniętymi półkoliście. W blendach symetrycznie umiejscowiono niewielkie okna o formach otworów strzelniczych. Trzecia, najwyższa kondygnacja z biforyjnymi okienkami o profilowanych naczółkach jest pokryta boniowaniem pasowym. Powyżej otworów okiennych znajdują się okulusy z tarczą zegarową. Zwieńczenie wieży podkreślono wydatnym gzymsem. Aneksy flankujące wieżę mają po dwie kondygnacje oddzielone od siebie gzymsem. W ich częściach parterowych znajdują się otwory drzwiowe, mniejsze od wejścia głównego zamknięte łukiem pełnym otoczone opaską i zwornikiem o formie wolutowej z liśćmi akantu. Elewacja południowa jest dwukondygnacyjna, zakomponowana symetrycznie. W środkowej części przyziemia umieszczono wejście poprzedzone trzema stopniami. Centralną część stanowi trójosiowy ryzalit. Dolna kondygnację zdobią podziały w postaci lizen i pasów gzymsowych między którymi umieszczone są otwory okienne zakończone półkoliście. Górna kondygnacja częściowo zdobiona boniowaniem. Otwory okienne ujęte są w tynkowe opaski zamknięte łukiem pełnym ze zwornikami o formach liściastych wolut (w drugiej kondygnacji) i geometrycznych (w części parterowej). Drugą kondygnację ryzalitu zdobią girlandy kampanulowe i liście akantu umieszczone na płycinach. W środkowej części trójkątnego szczytu znajduje się tarcza herbowa. Po stronie zachodniej nawę zamyka boniowany ryzalit z otworami okiennymi umieszczonymi na każdej kondygnacji. Na wschodzie boniowana elewacja jest cofnięta i stanowi część prezbiterialną. Przylega do niej jednokondygnacyjny budynek zakrystii z oddzielnym wejściem. Ta część fasady zdobiona jest motywami w postaci kartusza z gałązkami wawrzynu. Elewacja północna jest analogicznie zakomponowana jak fasada południowa. Elewacja wschodnia jest dwukondygnacyjna, trójboczna, zdobiona boniowaniem pasowym. Otwory okienne mają formę zbliżoną do okien umieszczonych w elewacjach bocznych. Poszczególne kondygnacje oddziela gzyms.

Wnętrze kościoła stanowi szeroka nawa główna. Wzdłuż elewacji bocznych biegną empory wsparte na betonowych słupach. Łączą się one z chórem muzycznym. W części wschodniej znajduje się prezbiterium podwyższone o trzy stopnie. Po bokach znajdują się przejścia prowadzące do zakrystii (po stronie północnej) i do pierwotnej chrzcielnicy (po stronie południowej). W wieży usytuowanej po części zachodniej znajdują się klatki schodowe prowadzące na empory. Wnętrze przekrywa pozorne sklepienie kolebkowe. Większość wyposażenia wnętrza jest oryginalne i wykazuje cechy neoklasycyzmu. Ołtarz główny datowany jest na XVIII w. Mieści się w nim obraz ze sceną Ostatniej Wieczerzy autorstwa Kramolina. Po bokach usytuowano rzeźby figuralne przedstawiające św. Pawła i św. Piotra.

Obiekt dostępny dla zwiedzających z zewnątrz, otwarty podczas Mszy Świętych. Więcej informacji dostępne na stronie internetowej parafii: www.parafiajaworze.pl

Oprac. Sabina Rotowska, OT NID w Katowicach, 01-12-2015 r.