XVIII w., na kanwie którego powstało późniejsze uzdrowisko. Rzeczony zespół zachował do dzisiaj swoje zasadnicze, powstałe na przestrzeni XVIII i XIX w. uksztaltowanie, a także cenną zabudowę uzdrowiskową w postaci licznych willi wkomponowanych w otwarte tereny zieleni. 

Historia

Miejscowość Jaworze należy do jednych z najstarszych wsi Księstwa Cieszyńskiego. Zasadniczy rozwój miejscowości nastąpił w XVIII w., w trakcie gdy dobra stanowiły własność Marklowskich oraz Laszowskich, którzy pozostawili po sobie kościół ewangelicki, katolicki oraz zabudowę folwarczną. 

W 1793 r. baron Arnold Saint Genois d'Anneaucor, szambelan w służbie cesarza austriackiego, wzniósł klasycystyczny pałac otoczony parkiem. Powstałe pod kon. XVIII w. rozległe założenie pałacowo-parkowe stanowi kanwę późniejszego uzdrowiska, które zgodnie z zezwoleniem Dolnośląskiego Urzędu Krajowego w Opawie tereny te pełniły począwszy od 1863 r. Omawiane dobra stanowiły wówczas istotny ośrodek uzdrowiskowy w regionie z liczną zabudowę sanatoryjną słynącą z kuracji żętycznych oraz hydropatycznych i to właśnie w tym okresie kształtuje się zasadniczy układ urbanistyczny miejscowości. Istotny element założenia stanowią zachowane do dzisiaj wille uzdrowiskowe rozlokowane w okolicy ul. Zdrojowej, powstałe w 2 poł. XIX w. tj. m.in. wzniesiona ok. 1877 r. willa Sanitas przy ul. Kościelnej 105 czy usytuowana naprzeciw willa Moritza z elementami muru pruskiego. Swój ostateczny rozwój miejscowość osiąga w latach 1920-1940, wzniesiono wówczas zabudowania sanatoryjne przy ul. Słonecznej, zespół Sanatorium Bielskiej Ubezpieczalni Społecznej dla Kobiet przy ul. Wapienickiej, a także budynek szkoły przy ul. Szkolnej 180.

Opis

Jaworze położone jest w obrębie Pogórza Cieszyńskiego, w pn. części Beskidu Śląskiego na zach. od Bielska. Rzeczona lokalizacja warunkuje wysokie wartości krajobrazowe tych terenów i bezpośrednio przyczyniła się do założenia tu uzdrowiska. Duże kompleksy zieleni stanowią powiązane kompozycyjne z zespołem urbanistycznym miasta wzgórza, tj. od pn. Młyńska Kępa, a od zach. Goruszka, pełniące dodatkowo funkcję otuliny całego kompleksu.

Zasadniczy trzon kompozycji przestrzennej Jaworza, stanowi ukształtowany pod koniec XVIII w. zespół pałacowo-parkowy wraz z położonym w części pn.-wsch. folwarkiem dolnym oraz wysuniętym na pn. folwarkiem górnym, o stosunkowo symetrycznym rozplanowaniu. Główną arterię komunikacyjną stanowi wytyczona na osi pn.-pd. ulica Zdrojowa, wzdłuż której w 2 poł. XIX w. powstają liczne wille uzdrowiskowe. Na omawianym obszarze przeważają tereny zielone w postaci: rozległego Parku Zdrojowego powstałego na kanwie wcześniejszego parku pałacowego, utrzymanego początkowo w stylu barokowym, przekształconego następnie w duchu krajobrazowym. Na zach. od rzeczowego kompleksu zlokalizowano zabudowę mieszkalną oraz publiczną wraz z zespołem kościoła ewangelickiego. Istotny element kompozycyjny stanowi wysunięte na zach. wzgórze Goruszka na którego szczycie wzniesiono murowaną glorietę, pełniącą funkcję punktu widokowego, połączonego pierwotnie z resztą kompleksu aleją kasztanową wzdłuż ul. Szkolnej. Drugi zwarty kompleks zieleni stanowi wysunięta na pn. wzgórze Młyńska Kępa płynnie połączona z Parkiem Zdrojowym przy pomocy zieleni wysokiej. Dodatkowo w pd. części parku zlokalizowany jest zespół kościół parafialny z cmentarzem, a także staw parkowy ze sztuczną wyspą oraz amfiteatr.

Do dzisiaj na terenie Jaworzna zachowała się cenna XVIII i XIX-wieczna zabudowa, wśród której na szczególną uwagę zasługują najstarsze powstałe w XVIII w. zespoły, tj. folwark dolny stanowiący przypuszczalnie pozostałości dawnego założenia dworskiego, powstały w 1 poł. XVIII w., folwark górny z XVIII w. oraz zespół kościoła ewangelickiego w części pn.-zach. W jego skład wchodzą kolejno: kościół, szkoła, plebania, obora, d. cmentarz oraz dom przedpogrzebowy tzw. ,,Marownia’’ (najstarsze obiekty w zespole powstały w l. 80-tych XVIII w.). Centralną część założenia stanowi wzniesiony w 1793 r. zespół pałacowo-parkowy, z klasycystycznym pałacem oraz oficynami, zaadaptowany w XIX w. na cele nowo powstałego kurortu. Sam park przekształcono wówczas w zdrojowy, a także wprowadzono nowe nawierzchnie oraz małą architekturę w postaci altany, drewnianego deptaku oraz stawu kąpielowego z niezbędną infrastrukturą. W centralnej części parku znajduje również się klasycystyczny kościół par. pw. Opatrzności Bożej z 1802 r. oraz towarzyszący mu cmentarz i plebania w części pd. 

Obiekt ogólnie dostępny.

Oprac. Agata Mucha, OT NID w Katowicach, 06-02-2018 r.