Poza interesującą zabudową świecką obejmuje pojezuicki kościół z k. XVI w., cerkiew gr.-kat. z pocz. XVIII w. oraz dwie bożnice z XIX w. odzwierciedlające bogactwo wielokulturowej i wielowyznaniowej społeczności. Unikatowa wartość założenia polega jednak nie na zachowaniu poszczególnych obiektów, ale na tym, że tworzy ono zwarty, a zarazem zróżnicowany i wielofunkcyjny zespół, świadczący o długiej i bogatej historii miasta.

Historia

Pierwsza pisana wzmianka o Jarosławiu pochodzi z 1152 r., z latopisów ruskich, gdzie wymieniona jest warownia jarosławska jako jedna z nadsańskich miejscowości. Osada położona była na Wzgórzu św. Mikołaja (teren późniejszego opactwa benedyktyńskiego). Do ok. 1340 r. pozostawała w granicach księstwa halicko-włodzimierskiego, dopiero przez Kazimierza Wielkiego została przyłączona do Korony (prawdopodobnie po przyłączeniu miała miejsce pierwsza lokacja). W 1375 r. książę Władysław Opolczyk jako wielkorządca Rusi wydał drugi przywilej lokacyjny Jarosławia oparty na prawie magdeburskim, skutkujący równocześnie translokacją grodu na obecny obszar Starego Miasta. W k. XIV w. miał znajdować się na jego terenie drewniany zamek Opolczyka (?). Źródła potwierdzają, że w XV w. na Rynku zlokalizowany był drewniany ratusz, a miasto lokacyjne obwarowane było wałami drewniano-ziemnymi. W końcu XVI w. otoczone było już murami z basztami, fosą od pd. i zach. i trzema bramami: Krakowską (u wylotu ul. Grodzkiej), Lwowską (u zbiegu ul. Przemyskiej i Jana Tarnowskiego) i Sandomierską (u wylotu ul. Spytka Jarosławskiego). Obwarowania łączyły się z systemem obronnym kościoła i kolegium jezuitów sprowadzonych przez Zofię z Odrowążów Kostkę Tarnowską i ulokowanych w pn.-wsch. kwartale miasta. Na rodzaj i formę świeckiej zabudowy istotny wpływ wywarły wielkie pożary w 1600 i 1625 r., po których księżna Anna Ostrogska, właścicielka miasta, zdecydowała „ażeby porządkiem lepszym niż przedtem budynki stawiane były (…) wedle wymiaru nowego”, by mieszczanie „w jedną ścianę wszystkie domy wiązali”, „pod sznur” budowali i „ku ozdobie miasta”.

Miasto położone nad spławną rzeką, na skrzyżowaniu europejskich szlaków kupieckich, pozostając w prywatnych rękach możnych rodów Tarnowskich, Kostków i Ostrogskich prężnie się rozwijało. Słynne jarmarki odbywały się cztery razy do roku i trwały od 3 do 4 tygodni, gromadziły do 30 000 ludzi, do 40 000 wołów i 20 000 koni. Handel wywarł bezpośredni wpływ na rozwój kamienicy wiatowej, z krytym dziedzińcem wewnętrznym, galeriami i gankami służącymi do wystawiania towarów, a także z wielokondygnacyjnymi piwnicami do ich przechowywania.

Stopniowy upadek miasta rozpoczął się w 2 poł. XVII w. Po najazdach wojsk tatarskich i kozackich nastąpiły najazdy wojsk szwedzkich, saskich, węgierskich (Rakoczego), rosyjskich oraz oddziałów konfederackich. Osłabiły one i zubożyły miasto. Po pierwszym rozbiorze Polski pod rządami monarchii austriackiej zniknęły też sławne jarmarki, upadł handel i rzemiosło, rozebrano wiele z wcześniejszej zabudowy, m. in. gotycką kolegiatę w Rynku, mury obronne, podcienia kamienic rynkowych. Dopiero po uzyskaniu autonomii w 1854 r. nastąpił powolny rozwój społeczno-gospodarczy, ekonomiczny i przestrzenny Jarosławia. Zdecydowały o tym w dużym stopniu: otwarcie kolei Karola Ludwika łączącej Lwów z Krakowem i dalej z Wiedniem oraz lokacja garnizonu wojskowego - zaplecza dla twierdzy Przemyśl. Jarosław stał się wówczas czwartym co do wielkości miastem garnizonowym w Galicji. Po I wojnie światowej stanowił nadal siedzibę dużego garnizonu (24. Dywizji Piechoty) i władz powiatu, ośrodek szkolnictwa i handlu. W połowie XX w. przyrynkowej zabudowie groziła katastrofa budowlana spowodowana zawaleniem się wielu chodników / korytarzy podziemnych. Główną jej przyczyną były awarie sieci wodociągowych i kanalizacyjnych, a także niewłaściwe odwodnienie powierzchniowe. Prace przy ratowaniu zabytkowej starówki prowadziło Przedsiębiorstwo Robót Górniczych w Bytomiu pod nadzorem zespołu naukowego z AGH w Krakowie. Po 40 latach prac pod kierunkiem Feliksa Zalewskiego, a później Zbigniewa Strzeleckiego, Stare Miasto zostało uratowane przed grożącą mu zagładą.

Opis

Obszar układu urbanistycznego Jarosławia wpisanego do rejestru zabytków wyznaczają ulice: Lubelska, Brama Pełkińska, Podzamcze, Jana Tarnowskiego (d. Fredry) oraz Pl. Adama Mickiewicza. Ulice ujmują najstarszą część miasta lokacyjnego, które pomimo pewnych przekształceń, zachowało swój średniowieczny układ. Usytuowane jest na wzgórzu opadającym dość stromo z trzech stron (niegdyś bezpośrednio nad rzeką San, obecnie oddaloną z uwagi na regulację koryta przez Austriaków w k. l. 60. XIX w.). Zgodnie z ówczesnym kanonem urbanistycznym podzielone jest na kwartały skupione wokół zbliżonego do kwadratu rynku. Główny szlak komunikacyjny wyznacza biegnąca z pd. ul. Grodzka i dalej ul. Sobieskiego, dawniej zw. Zamkową, prowadząca do zamku właścicieli miasta, którego proces rozbiórki rozpoczął się pod koniec XVII w. U wylotu ul. Grodzkiej zachowały się relikty Bramy Krakowskiej z 1 poł. XVI w. oraz fragment zachodniej kurtyny systemu obronnego miasta z wałem i fosą, z czasów kiedy pracami nad ufortyfikowaniem miasta kierował Jan Berent - fortyfikator króla Jana III Sobieskiego. Pośrodku rynku zlokalizowany jest wielokrotnie przebudowywany i remontowany ratusz (XVI-XX w.) w neorenesansowej szacie, a jego pd.-zach. część zajmuje plac (ob. zieleniec) po gotyckiej kolegiacie (z 3 ćw. XIV w.). Przyrynkowa zabudowa o XVII-wiecznej metryce, pomimo przebudowy i licznych remontów, pozwala na odczytanie renesansowej struktury poszczególnych obiektów. Do najbardziej okazałych należy usytuowana we wsch. pierzei kamienica Orsettich z arkadowymi podcieniami i grzebieniem renesansowej attyki w zwieńczeniu - Rynek 4 (od. 1945 r. siedziba muzeum) oraz kamienica Rydzikowa (Rynek 14) z krytym dziedzińcem wewnętrznym, drewnianymi galeriami, wielką izbą oraz trzema kondygnacjami piwnic. Najpełniej odzwierciedla ona program funkcjonalno-przestrzenny jarosławskiej kamienicy wiatowej.

Dominantę wysokościową w przyrynkowej przestrzeni stanowi, poza wieżą ratuszową, wieża dawnego kolegium jezuitów, usytuowanego wraz z kościołem w pn.-zach. kwartale układu urbanistycznego, na wysokim wzniesieniu podbudowanym murem obronnym. Kościół, ob. kolegiata Bożego Ciała, jest najstarszym istniejącym kościołem pojezuickim w Polsce. Na drugim biegunie starego miasta, w pn.-wsch. kwartale przestrzeń zdominowała barokowa cerkiew grecko-katolicka z kopułą i dwuwieżową fasadą dobudowaną w 1911 r.

Wielowyznaniowość i wielokulturowość społeczeństwa jarosławskiego odzwierciedlają również dwa gmachy bożnic położone w kwartale na pd.-zach. od ratusza, synagoga zw. Dużą z 1 ćw. XIX w. i bezpośrednio przy niej zlokalizowaną synagogą zw. Małą z k. XIX w. Wśród nowożytnej zwartej zabudowy przyrynkowej wyróżnia się usytuowany przy ul. Grodzkiej gmach Wiaty Targowej (tzw. Hali). Pochodząca z lat 1913-1924 hala, zbudowana na wzór wrocławskiej, łącząca historyczną formę zewnętrzną z nowoczesną konstrukcją żelbetową należy do najstarszych bazarów kupieckich na ziemiach polskich.

Zróżnicowana chronologicznie historyczna zabudowa i przestrzeń chroniona wpisem do rejestru tworzą jednorodną, spójną całość ukształtowaną na tkance średniowiecznego układu.

Dostęp bez ograniczeń.

Oprac. Jadwiga Stęchły, OT NID w Rzeszowie, 07-07-2017 r.