Historia

Budynki zespołu obejmujące sąd i położony obok areszt wzniesiono w latach 1900-1901 z przeznaczeniem na siedzibę pruskiego sądu okręgowego. Teren o powierzchni prawie jednego hektara z przeznaczeniem na przyszły sąd został nabyty 13 maja 1899, ale  zachowane  projekty wykonane przez architektów berlińskich pochodzą już z 1898 roku. Akceptowane i parafowane zostały przez Królewskiego Inspektora Budowlanego z Inowrocławia. Kolejne projekty, m.in. ogrzewania budynku pochodzące z 1903 roku, wykonane zostały przez Johannesa Haaga z Augsburga. W wystroju budynku zachowały się dekoracyjne witraże autorstwa Ferdinanda Muellera z Qedlinburga. Koszt budowy kompleksu został oszacowany na 603 tysiąca marek. Równolegle za budynkiem sądu powstał areszt. Budynek aresztu założony na planie krzyża dawał możliwość obserwacji strażnikom z każdego miejsca. Na parterze znajdowały się kuchnie, cele karno-izolacyjne i dyżurki. Układ reszty  pomieszczeń pozostał do obecnych czasów bez zmian. Do 1952 roku istniał też tunel łączący oba budynki. Na mocy ustawy sejmowej z 1920 roku budynki został przejęte przez Skarb Państwa Polskiego i aż do dzisiaj użytkowane zgodnie z pierwotną funkcją. Budynki po 1945 roku poddawane były sukcesywnie pracom remontowym i adaptacyjnym nie zmieniającym układu wnętrza, poważniejsze prace dotyczyły wymiany więźby dachowej, dachów i modernizacji instalacji.

Opis

Zespół budynków sądu składający się z budynku sądu i aresztu położony jest w północno-zachodniej części miasta u zbiegu ulicy G.Narutowicza i Alei M.Kopernika. Budynek sądu  usytuowany jest u zbiegu ulic, zaś budynek aresztu w płn. części parceli. Gmach sądu założony został na planie wydłużonego, zryzalitowanego prostokąta. Jest budowlą trzykondygnacyjną, krytą dachem dwuspadowym. Ryzality zwieńczone są trójkątnymi szczytami z odrębnymi dachami, ryzality od wschodu i zachodu kryte baniastymi hełmami. Symetryczna elewacja frontowa od południa z trzema ryzalitami, dzielona jest w poziomie profilowanym gzymsem kordonowym, a zwieńczona wydatnym gzymsem. Na osi ryzalitu środkowego znajduje się dekoracyjny portal z piaskowca zamknięty łukiem dwuramiennym flankowany przez zdwojone pilastry na których trójkątny naczółek. Nad nim banderola z datą „1900-1901”. Otwory okienne na elewacji zamknięte są głównie łukami kotarowymi dwudzielnymi oraz półkolistymi w płaskich i boniowanych opaskach. W partii szczytu rozbudowana dekoracja architektoniczno-rzeźbiarska z piaskowca. Na gzymsie znajduje się kartusz herbowy ozdobiony głową kobiety - personifikacją sprawiedliwości i ornamentem rollwerkowym i mniejszy kartusz z godłem Polski. Całość wieńczą emblematy i ornament rollwerkowy zamknięty pinaklem. Pozostałe ryzality o podobnych podziałach i dekoracji. Elewacja tylna nawiązująca do fasady z analogicznym układem trzech ryzalitów, z trójosiowym ryzalitem środkowym w którym znajduje się wejście do budynku. Elewacje wschodnia i zachodnia z wąskimi ryzalitami i  zróżnicowanymi otworami okiennymi, zwieńczone baniastym hełmem z iglicą. Wnętrze w dużym stopniu zachowane w stanie pierwotnym. Wejście główne z przedsionkiem gdzie sklepienie wsparte jest na zdwojonych pilastrach. Hol wydłużony o zaokrąglonych narożach z zachowaną oryginalną posadzką ceramiczną. Na osi wejścia znajduje się główna, rozbudowana klatka schodowa z ażurową, kutą balustradą ze stylizowanymi motywami geometryczno-floralnymi. W ścianie półpiętra przeprute trzy otwory okienne z witrażami. Korytarze na wyższych piętrach o sklepieniach koszowych dzielonych podwójnymi opaskami wspartymi na kostkowych konsolkach. W ścianach korytarzy koszowe i odcinkowo zamknięte wnęki Na wys. drugiego piętra reprezentacyjna sala rozpraw z dużymi oknami wypełnionymi szkłem witrażowym i trzema dekoracyjnymi, drewnianymi portalami. Partie ryzalitów bocznych z odrębnymi, dwubiegowymi, klatkami schodowymi z zachowanymi oryginalnymi, kutymi balustradami. Z wielu elementów pierwotnego wyposażenia wyróżnia się wystrój sali posiedzeń: boazeria ścienna, balustrada, ława dla oskarżonych, żyrandole, witraże z motywami roślinnymi na banderolach i dekoracją symboliczną - herb z orłem, budynki, drzewa, herb z domem, waga przewiązana szarfą, dłoń w geście przysięgi, herb ze strzałami i krzyżem oraz herb z wieżami, koroną i mieczem. Budynek aresztu założony na planie krzyża, jest budowlą czterokondygnacyjną nakrytym w jednym skrzydle dachem dwuspadowym, pozostałych dachami w typie stropodachu. W gładkich, tynkowanych ścianach regularny, gęsty rytm identycznych otworów okiennych w ceglanych opaskach, zamkniętych łukami odcinkowymi. Na ścianach szczytowych ramion masywne okna zamknięte łukami pełnymi.

Zabytek dostępny w godzinach urzędowania sądu, areszt niedostępny.

Oprac. Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 08.11.2014 r.

Bibliografia

• Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo bydgoskie, 5 cz. 2, oprac. K.Parucka, Warszawa 1997.
• Karta ewidencyjna zabytku architektury i budownictwa, sierpień 1993.