Stanowi architektoniczną dominantę Gryfic – w średniowieczu jednego z ważnych ośrodków miejskich regionu. Jako jeden z nielicznych dużych kościołów miejskich w województwie zachodniopomorskim zachował barokowe wyposażenie wnętrza. 

Historia

W przywileju lokacyjnym Gryfic z 1262 r. książę Warcisław III nadał kościołowi w Gryficach cztery włóki ziemi. Zapewne wkrótce potem przystąpiono do budowy kościoła. W 1297 r. wzmiankowany jest proboszcz Ludevinus z Gyfic, zaś pierwsza wzmianka dotycząca bezpośrednio tamtejszego kościoła Mariackiego pochodzi z 1300 r. Budowę świątyni zazwyczaj rozpoczynano od prezbiterium. Zgodnie z tym przekonaniem większość dotychczasowych badaczy (Lemcke, Lutsch, Kalita-Skwirzyńska) przyjmuje, że również w Gryficach jest ono najstarszą częścią tamtejszego kościoła. Analiza stylistyczna zdaje się jednak wskazywać, że w istniejącej dziś postaci prezbiterium to powstało później niż korpus nawowy. Zauważa to jedynie dziewiętnastowieczny autor historii Gryfic, H. Riemann, według którego forma detalu elewacji korpusu nawowego, takich jak fryzy ceramiczne świadczy o pierwotności tej części kościoła wobec prezbiterium. Uważa on przy tym, że różnica w formie wspomnianych fryzów wskazuje na wcześniejsze powstanie ściany południowej korpusu, której fryz ozdobiony jest motywem wici winnej latorośli (charakterystycznej dla XIII w. nota bene zbliżonej do wici zdobiącej prezbiterium kościoła franciszkanów w Szczecinie wzniesione w końcu XIII w.). O wtórności prezbiterium świadczyć może też forma wimperg w narożnych skarpach, charakterystyczna raczej dla połowy XIV w. Również w Gryficach (tak jak to było powszechnie przyjęte) budowa kościoła rozpocząć się mogła od jego wschodniej części, ale pierwotne – zapewne zbyt małe – prezbiterium ustąpić mogło miejsca okazalszemu, zachowanemu do dziś. Jedynie badania archeologiczno-architektoniczne rozstrzygnąć mogą problem względnej chronologii gryfickiego kościoła (tym bardziej złożony, że zamurowany portal w północnej elewacji prezbiterium odznacza się dość archaiczną formą, typową jeszcze dla XIII w.).  Tak więc zapewne na przełomie XIII i XIV w. powstał korpus nawowy, a nawet w 2. połowie następnego stulecia – obecny chór, który  wzmiankowany jest po raz pierwszy w 1398 r. Nie wiadomo na czym polegała jego rozbudowa, na którą w 1452 r.  Henning Witte, kapłan diecezji kamieńskiej (zapewne gryficzanin) ofiarował 1800 marek. Już w 1426 r. istniała południowa przybudówka do prezbiterium. Powstała ona zapewne w dwóch etapach. W średniowieczu w zachodniej części mieściła tzw. Gerbekammer – skarbiec w której przechowywano kosztowności, we wschodniej – kaplicę Mariacką. W czasach poreformacyjnych mieściły się tu odpowiednio zakrystia i biblioteka. Północna przybudówka do korpusu nawowego, również kaplica Mariacka została poświęcona w 1498 r. przez biskupa kamieńskiego Martina von Karitha. Przyznał on wszystkim, którzy ufundują do niej księgi, szaty liturgiczne, czy świece 40 dni odpustu. Zapewne dopiero w ostatnim etapie powstała istniejąca do dziś wieża – wskazują na to zarówno późnogotyckie formy portalu i blend na elewacji, jak i wątek muru – gotycki, a nie jak w korpusie nawowym i prezbiterium – wendyjski. Pierwotnie zachodnia część kościoła projektowana była w odmienny sposób – po obu stronach trzonu wieży znaleźć się miały prawdopodobnie kaplice o wysokości dwóch kondygnacyji. Świadczą o tym zachowane do dziś wnęki i łuki na zachodniej elewacji korpusu i bocznych ścianach wieży. Po ukończeniu wieża ta nakryta była dwuspadowym dachem ze szczytami od południa i północy i zwieńczeniem w formie spiczastego hełmu (jak to pokazuje rycina na mapie Lubinusa z 1617 r.). 

W średniowieczu kościół posiadał bogate wyposażenie. Już w 1486 r. wzmiankowano organy. Jednym z większych legatów na rzecz kościoła była fundacja bogatego sukiennika Hoghenhusena, który na nowe okna – zapewne witrażowe – przeznaczył 100 marek (pojedyncze witraże przetrwały wielki pożar z 1658 r., a niektóre istniały jeszcze pod koniec XVIII w.). W okresie średniowiecza w kościele Mariackim było 14 ołtarzy. Były to trzy ołtarze Bożego Ciała, ołtarze św. Katarzyny, św. Anny, Najświętszej Marii Panny przed chórem (przy lektorium?), św. Krzyża, św. Andrzeja, św. Piotra i Pawła, 10 tysięcy rycerzy (?), ołtarz jutrzni (mszy porannych), ponadto ołtarze mariackie – jeden w kaplicy południowej i dwa w północnej. Przy ołtarzach tych około 30 księży altarystów odprawiało stale msze. Do poszczególnych ołtarzy przypisane były wikariaty, czyli pobożne fundacje (w XVI w. u progu Reformacji było ich 26). 

W 1532 r. wzmiankowany jest  po raz ostatni katolicki pleban Gryfic, Thiederich Wacholt. W następnym roku miasto przyjęło naukę Lutra, a w 1535 r., po uchwałach sejmu trzebiatowskiego – już oficjalnie wprowadziło Reformację.   Pomiędzy Wielkanocą a dniem św. Jana (24 czerwca) 1535 r. odbyła się wizytacja kościoła w Gryficach, przeprowadzona przez pomorskiego reformatora Jana Bugenhagena z udziałem księcia Barnima. Powołano pierwsze kolegium prowizorów ewangelickich, w którego skład weszli burmistrz Walter i pięciu innych mieszczan. W tym samym roku objął swój urząd pierwszy pastor ewangelicki w Gryficach nazwiskiem Krolow (poprzednio działający w Kołobrzegu), a dopiero w 1540 r. mianowany został pierwszy ewangelicki wikary, określany wówczas jako „Kapelan”. W 1540 r. i 1547 r. odbyły się następne wizytacje. Protokół wizytacji w 1547 r. przynosi dokładny opis inwentarza kościoła, w którego posiadaniu było mnóstwo srebrnych przedmiotów z okresu katolickiego. Zostały one zarekwirowane i sprzedane przez radę Miejską, a niektóre (w tym srebrna figura Marii stanowiąca podstawę monstrancji wartej 400 talarów) zawłaszczone w 1572 r. przez  ks. Jana Fryderyka na potrzeby książęcej mennicy. W 1562 r. piorun uszkodził wieżę kościoła. W okresie poreformacyjnym zmienił się wystrój świątyni. W 1594 r. oddzielono prezbiterium kratą, która zastąpiła średniowieczne lektorium. W 1596 r. zamiast ołtarza maryjnego przed prezbiterium zbudowano nowy, niewielki protestancki ołtarz.  Pod koniec XVI w. ufundowano do kościoła nowe organy i dzwon. W 1614 r. zamówiono kosztem 600 talarów nowy ołtarz, który ustawiono w kościele w 1617 r. Jego twórcą był znany rzeźbiarz Rudolph Stockmann, pochodzący z Antwerpii i działający w Rostoku. Złocone, srebrzone i polichromowane retabulum z marmuru i alabastru mierzyło 10 stóp szerokości i 18 wysokości. W wyniku pożaru 31 marca 1658 r. kościół spłonął – runęły sklepienia, zniszczeniu uległo wyposażenie wnętrza, stopione zostały wszystkie cztery dzwony. Nabożeństwa przeniesiono do ocalałego ratusza, ale niemal natychmiast przystąpiono do odbudowy kościoła. Już w dniu św. Michała 1658 r. odprawione zostało pierwsze po pożarze nabożeństwo w ocalałej kaplicy północnej, którą wyposażono w ołtarz, ambonę i ławki. Jeszcze w tym samym roku na Wzgórzu Mniszek (Nonnenberg) odlano dla kościoła trzy nowe dzwony. W 1659 r. założono nową więźbę nad prezbiterium. W 1661 r. przystąpiono do odbudowy korpusu nawowego, którą ukończono w 1662 r. W latach 1663-1664 odbudowano wieżę, na którą wciągnięto dzwony. W 1665 r. wykonano nowy dach kościoła i prawdopodobnie wymurowano wschodni szczyt korpusu nawowego. W 1666 r. pokryto blachą miedzianą sygnaturkę wieży, na której zamontowano kulę z kurkiem. W 1667 r. założono drewniane sklepienia, czy też stropy, otynkowano i pobiałkowano wnętrze kościoła oraz przeszklono okna – szkłem podarowanym przez elektora. Wykonano też i ustawiono ambonę, a w 1668 r. ławy, m. in. stalle Rady Miejskiej. Około 1700 r. wykonano zachowany do dziś ołtarz. W 1708 marszałek Flemming zakupił kaplicę północną na grobowiec rodzinny – około 1720 r. przeniesiono do niej średniowieczną kamienną chrzcielnicę, a przed ołtarzem umieszczono nową w formie lecącego anioła. W 1729 r. burza zrzuciła kulę wieńczącą hełm wieży. W 1732 r. organmistrz S. D. Richter z Kołobrzegu zbudował nowe czterdziestogłosowe organy o okazałym barokowym prospekcie. W 1759 r. ponownie pokryto miedzią hełm sygnaturki. W 2. połowie XVIII w. wykonano nową ambonę. Pod koniec XVIII w. po raz drugi spadła kula wieńcząca hełm wieży wraz ze zbyt ciężką gwiazdą. Kulę umieszczono na jej dawnym miejscu, a gwiazdę w zwieńczeniu szczytu wschodniego (gdzie zachowała się do dziś).  

W 1870 r. przeprowadzono restaurację kościoła. Projekt wykonał i pracami kierował krajowy mistrz budowlany (Landbaumeister), późniejszy architekt miejski Szczecina, Konrad Kruhl. W trakcie prac zbito z elewacji nowożytne tynki, przemurowano koronę murów i okna, w których wykonano nowe maswerki i laskowania, odremontowano i uzupełniono szczyt nad prezbiterium.  W latach 1909-1913 odrestaurowano wnętrze świątyni oraz wykonano remont dachu. Projektantem i kierownikiem prac był królewski radca budowlany Walter Rassow, a nadzór nad projektem i całością prac sprawowali wyższy radca budowlany Oskar Hossfeld z Ministerstwa Robót Publicznych w Berlinie i tajny radca budowlany Rejencji Szczecińskiej Hans Rösener, przy współpracy z konserwatorami zabytków Hansem Lutschem z Wrocławia i Erichem Blunckiem z Berlina oraz konserwatorem Prowincji Pomorskiej Hugo Lemckem. Zakres prac obejmował m.in. demontaż siedemnastowiecznych stropów (czy też drewnianych sklepień pozornych) i rekonstrukcję gotyckich sklepień krzyżowo-żebrowych wraz ze służkami na filarach, otynkowanie i malowanie wnętrza, konserwację wyposażenia. Roboty murarskie wykonał Martz, ciesielskie Boganz – obaj z Kołobrzegu. Organy z  1911 r. instrument organmistrz Diense z Berlina, prospekt neobarokowy, zdobiony snycerką i polichromią. Organy  wyremontował Drusin z Berlina, prospekt organowy wykonał włączając weń część barokowego prospektu Schulze z Poczdamu, emporę organową odnowił Haberland ze Szczecina, ławy – Marten i Klath z Kołobrzegu, obrazy Ehlert ze Szczecina, polichromię sklepień wykonał prof. August Oettken z Berlina, a centralne ogrzewanie założył R. O. Meyer również z Berlina.  Podczas prac, w 1910 r. na bocznych ścianach kościoła odkryto 10 zacheuszków oraz wizerunek hostii w kielichu. Okres 2. wojny światowej kościół przetrwał nietknięty. 6 października 1945 r. odbyło się jego poświęcenie jako kościoła katolickiego. W 1948 r. powieszono na wieży kościelnej trzy nowe dzwony w miejsce zarekwirowanych podczas wojny. W 1957 r. poddano konserwacji barokowy ołtarz główny, a w latach 60. XX w. ustawiono we wnętrzu gotycki tryptyk z kościoła w Górzycy jako ołtarz boczny. Do 1977 r. kościół podlegał parafii p.w. Najświętszego Serca Pana Jezusa, prowadzonej przez księży Chrystusowców. 10 sierpnia 1977 r. erygowana została osobna parafia p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.  W połowie lat 70. XX w. wykonano remont dachu i malowanie pokrycia wieży kościoła, w latach 1987-1988 zrekonstruowano witraże, w latach 1991-1992 zbudowano nową kotłownię i zamontowano nową instalację c.o., a w 1993 r. wykonano remont wnętrza i ponowne malowanie pokrycia wieży. W latach 2017-2018 przeprowadzono gruntowne prace remontowe. W pierwszym etapie odrestaurowano hełm wieży, następnie wykonano izolację pionową ścian i fundamentów oraz opaskę drenażową wokół kościoła, wyremontowano więźbę dachową i wymieniono pokrycie dachu, odremontowano szczyty korpusu nawowego, prezbiterium i kaplicy północnej, oraz wykonano konserwację zabytków ruchomych – gotyckiego tryptyku i barokowego epitafium Krohna z 1735 r. 

Opis

Kościół usytuowany w centrum miasta, w głębi kwartału przyrynkowego, po południowej stronie rynku, ob. placu Zwycięstwa, pomiędzy ulicami Niepodległości od zachodu, Kościelną od południa i Wojska Polskiego od wschodu. Teren przykościelny wydzielony nowym ogrodzeniem, porośnięty przez kilka starych lip. 

Kościół orientowany, gotycki. Trzynawowa, czteroprzęsłowa hala z prostokątnym trójprzęsłowym prosto zamkniętym prezbiterium i węższą od korpusu, kwadratową wieżą od zachodu. Od południa przy prezbiterium dwuprzęsłowa zakrystia, od północy przy korpusie nawowym kaplica Mariacka. W południowo-zachodnim i północno-zachodnim narożniku korpusu oraz w północno-zachodnim narożniku kaplicy Mariackiej – ośmioboczne wieżyczki schodowe; inna czworoboczna wieżyczka wbudowana we wnętrze zakrystii. Przy drugim od wschodu przęśle południowej elewacji bocznej trójkątna w rzucie kruchta. 

W bryle kościoła wyraźnie wyodrębniona masywna prostopadłościenna wieża, zwieńczona trójkondygnacyjnym ośmiobocznym hełmem na kwadratowej podstawie. Środkowa kondygnacja hełmu z półkoliście zamkniętymi prześwitami, zwieńczona kopułką z iglicą i kulą. Dachy korpusu nawowego  i niższego odeń prezbiterium – dwuspadowe. Zakrystia nakryta dwoma prostopadłymi do ściany prezbiterium dachami dwuspadowymi, pomiędzy którymi wieżyczka klatki schodowej, do wysokości okapu prezbiterium kwadratowa, powyżej okapu – ośmioboczna, zwieńczona ostrosłupowym hełmem. Kaplica Mariacka nakryta dwuspadowym dachem prostopadłym do muru nawy. Ośmioboczne wieżyczki w narożnikach korpusu – zwieńczone ostrosłupowymi hełmami, wieżyczka w narożniku kaplicy Mariackie – kopulastym ceglanym hełmem. 

Kościół na fundamentach z głazów granitowych, wieża na cokole z granitowych ciosów. Murowany z cegły gotyckiej, korpus nawowy i prezbiterium – w wątku wendyjskim, zakrystia w gotyckim i mieszanym, kaplica Mariacka i wieża – w gotyckim, szczyty zakrystii, sterczyny, obramienia i laskowanie okien i część innych elementów – z cegły maszynowej, maswerk wschodniego okna prezbiterium – z elementów z terakoty. Dachy kryte dachówką karpiówką, hełm wieży – blachą miedzianą.   

Otwory elewacji – portale i okna zamknięte ostrołukowo. Elewacje wieży z wysokim kamiennym cokołem, podzielone gzymsami i fryzami wnękowymi na cztery kondygnacje. W zachodniej elewacji portal zamknięty łukiem ostrym o silnie zaostrzonej strzałce i bogato profilowanych ościeżach z kształtkami z glazurowanej cegły.. Ościeża uskokowe, profilowane ceramicznymi glazurowanymi strzałkami. W przyziemiu na ścianach bocznych widoczne zamurowane przejścia mające pierwotnie prowadzić do nie zrealizowanych partii budowli (kaplic przywieżowych ?). Nad gzymsem wieńczącym przyziemie wmontowane niewielkie późnogotyckie główki (maski) portretowe – pięć w elewacji zachodniej (trzy po stronie północnej, dwie – po południowej), dwie w elewacji północnej i jedna w południowej. Środkowa kondygnacja oddzielona od dolnej uskokiem, przepruta z każdej z trzech stron dużym gotyckim oknem, zwieńczona wnękowym fryzem z ceramiczną dekoracją w formie czwórliści. Kondygnacja trzecia bezokienna, z każdej strony rozczłonkowana trójką dwudzielnych blend, w które wpisano mniejsze blendy okrągłe i zamknięte półkoliście, zwieńczona gładkim fryzem wnękowym. Ostatnia, znacznie niższa kondygnacja rozczłonkowana nieco prostszymi dwudzielnymi blendami przeprutymi przez niewielkie otwory dzwonne. Zwieńczona gzymsem. Od strony północnej i południowej – okrągłe tarcze zegarowe. Po obu stronach wieży, na zachodniej elewacji korpusu nawowego widoczne wysoko położone łuki będące śladem oporów pod projektowane sklepienia kaplic przywieżowych oraz zamurowane otwory (w przyziemiu zamurowane portale o zamknięciu w kształcie trójliścia wpisanego po stronie północnej w łuk dwuspadowy, po południowej – w ostrołuk). Ściany boczne korpusu nawowego i prezbiterium oszkarpowane, przeprute wysokimi oknami z laskowaniem. W zwieńczeniu elewacji korpusu wczesnogotyckie fryzy ceramiczne złożone z kwadratowych płyt z wypukłym reliefem o motywie wici roślinnej – w elewacji południowej w formie pędów winnej latorośli, w elewacji północnej – wici z rozetami. W pierwszym przęśle elewacji północnej zamurowany wczesnogotycki portal o ceglanych schodkowych ościeżach z kolumienkami, wyodrębnionym impostem i archiwoltą profilowaną wałkami. W południowej elewacji korpusu, w drugim przęśle od zachodu widoczny ślad zamurowanego ostrołukowego otworu (portalu?), nad nim, po stronie zachodniej pozostałości fryzu podobnego jak w zwieńczeniu elewacji. Drugi fragment tego fryzu (3 elementy) w pierwszym od wschodu przęśle nawy południowej, zaś w przedostatnim przęśle, pomiędzy przyporami neogotycka trójkątna kruchta zwieńczona schodkowym szczytem z blendami. Wschodnia elewacja korpusu po północnej stronie prezbiterium przepruta dużym oknem i zwieńczona fryzem identycznym jak na północnej ścianie bocznej, po stronie południowej przesłonięta przez dobudówkę zakrystii. Wschodni szczyt korpusu, wzniesiony w trakcie siedemnastowiecznej odbudowy, gładki, zwieńczony małym półkolistym naczółkiem oraz sterczyną (w formie tzw. gwiazdy herrnhuckiej) pierwotnie znajdującej się na iglicy wieńczącej hełm wieży. W północnej ścianie korpusu, pod pierwszym od zachodu oknem, nad poziomem gruntu widoczna archiwolta wczesnogotyckiego portalu, profilowana wałkami o gruszkowym profilu oraz wklęskami Dolne partie narożnych szkarp prezbiterium wyodrębnione z trzech stron przez cofnięcie lica i zwieńczenie wimpergami, a z jednej strony – przez ostrołukowe wnęki zwieńczone żabkami i kwiatonami. Wschodnia ściana prezbiterium przepruta wielkim oknem z neogotyckim ceramicznym maswerkiem, zwieńczona gotyckim szczytem, którego pole rozczłonkowane dwudzielnymi ostrołukowymi blendami w dwu kondygnacjach rozdzielonych fryzem wnękowym o ceramicznej dekoracji w formie czwórliści. Szczyt o krawędziach zaakcentowanych neogotyckimi żabkami, po bokach ujęty takimiż sterczynami.  Elewacje zakrystii i kaplicy Mariackiej oszkarpowane. Ściany zakrystii w dolnej kondygnacji przeprute ostrołukowymi oknami, w górnej rozczłonkowane niższymi od nich ostrołukowymi blendami. Elewacja południowa zwieńczona dwoma neogotyckimi schodkowymi szczytami z blendami. W północnej elewacji kaplicy Mariackiej późnogotycki portal o ościeżach bogato profilowanych glazurowanymi kształtkami. Powyżej gładkiego fryzu wnękowego szczyt wspomnianej elewacji rozczłonkowany wąskimi blendami, zwieńczony sterczynami o profilach zdobionych cegłą glazurowaną. 

Wnętrze halowe, podzielone ośmiobocznymi filarami z wielobocznymi służkami od strony naw i podłuczy arkad międzynawowych. Sklepienia krzyżowo-żebrowe, w prezbiterium na wspornikach, w nawach bocznych na cylindrycznych nadwieszonych służkach. W prezbiterium poniżej okien ostrołukowe wnęki. Ściany naw bocznych podzielone na dwie strefy – w dolnej wnęki półkoliście zamknięte, w górnej galeria u podstawy arkad przyściennych w których rozmieszczone okna. Przy ścianie zachodniej obszerna barokowa empora organowa neobarokowa z pocz. XX w., zdobiona snycerka i polichromią.   W zakrystii wschodnie przęsło sklepienia gwiaździste, zachodnie – krzyżowo-żebrowe. Kaplica Mariacka nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wtórnie podzielona na dwie części – zachodnią i wschodnią, przerobioną na grobowiec. Zachodnia część zachowana w pierwotnej wysokości, część wschodnia podzielona wtórnie na dwie kondygnacje – przyziemie z dwiema sklepionymi kolebkowo kryptami grobowymi, na piętrze obszerna sala.

Wyposażenie. Ołtarz główny – barokowy, z ok. 1700. Ołtarz boczny – tryptyk  z kościoła w Górzycy, gotycki, 2. poł. XV w., ambona późnobarokowa, 2. poł. XVIII w. Organy z  1911 r., instrument organmistrz Diense z Berlina, prospekt neobarokowy, z wykorzystaniem oryginalnego prospektu barokowego, zdobiony snycerką i polichromią. W kaplicy Mariackiej późnoromańska granitowa chrzcielnica, 1. poł. XIII w. Tamże  elementy barokowego wystroju: drewniane, rzeźbione epitafium Adama Fleminga zm. w 1717 r., portal ozdobiony obrazami i napisami prowadzący ze schodów do pomieszczenia na piętrze oraz świecznik korpusowy ufundowany w 1727 r. przez burmistrza Gryfic Beggerowa. Na sklepieniu krypty barokowe malowidło –  przedstawienie anioła i fragment draperii. W oknach prezbiterium i naw witraże ornamentalne  – ok. 1870.     

Obiekt dostępny po uprzednim zgłoszeniu do ks. proboszcza. 

Oprac. Maciej Słomiński OT NID Szczecin,15.05.2020 r.