Cmentarz ten funkcjonował od 1821 roku, a ostatni pochówek odbył się w 1936 roku. Zachowane macewy są ciekawym przykładem żydowskiej sztuki sepulkralnej.

Historia

Pierwsze wzmianki o Żydach mieszkających w Głogówku pochodzą z 1349 r., a kolejne dokumenty historyczne odnotowują obecność Żydów w mieście w 1534 roku. W XIV -XVII stuleciach Żydzi byli wielokrotnie wypędzani z miasta. Dopiero cesarz Ferdynand dążąc do poprawienia stanu finansów państwa, złagodził w 1627 r. politykę wobec Żydów i wydał edykt zezwalający im na ponowne osiedlanie się w miastach. Edykt cesarski pozwolił Oppersdorffom, ówczesnym właścicielom Głogówka, na udzielanie Żydom dzierżaw i pozwoleń na handel w Głogówku. Ta polityka hrabiów głogóweckich ściągała do miasta rodziny żydowskie. Społeczność żydowska odrodziła się w dopiero w drugiej połowie XVIII w. i wtedy w Głogówku ponownie powstała gmina żydowska. Na 2 poł. XIX wieku przypadł najbardziej intensywny rozwój historii Żydów głogóweckich. W 1840 r. w Głogówku mieszkało 133 Żydów (4,3% ogółu mieszkańców), a w 1858 roku 158 Żydów, stanowiąc 4% ogółu mieszkańców. W 1880 r. liczebność tutejszej gminy żydowskiej osiągnęła 170 osób. Od 1845 r. działała szkoła żydowska, w której uczyło się 23 dzieci. Od 1851 r. w mieście istniała już synagoga, ale w 1864 r. wybudowano nową synagogę, postępowo-reformowaną, przy ówczesnej Schulstrasse (obecna ul. Szkolna 1). W drugiej połowie XIX w. głogóweccy Żydzi coraz bardziej asymilowali się z niemieckim otoczeniem, a ich najbogatsi przedstawiciele należeli do elity miasta. Po zakończeniu I wojny światowej przemiany gospodarcze trwające od początku XX stulecia, dotknęły także mieszkańców Głogówka, w tym Żydów. Następował stopniowy upadek lokalnego handlu, rzemiosła i producentów rolnych. To spowodowało, iż większość tutejszej społeczności żydowskiej zdecydowała się na emigrację. Wielu Żydów z Głogówka decydowało się na wyjazd na Zachód, najczęściej do wielkich ośrodków miejskich w Niemczech, tak, że w 1932 r. w Głogówku żyło tylko 50 Żydów (0,7% ogółu mieszkańców). Wspólnota przestała istnieć w latach 40-XX wieku, kiedy to ostatnich Żydów wywieziono do getta w Theresienstadt (Terezin – Czechy).

Prawdopodobnie w 1821 r. utworzono cmentarz żydowski, który zlokalizowano poza granicami miasta. Kirkut położony jest około 1,5 km na północ od jego centrum, na wysokiej terasie rzeki Osobłogi, przy ulicy Olszynka, w obszarze leśnym. Zajmuje powierzchnię około 40 arów (cmentarz wraz z otoczeniem). Obecnie jest to teren administracyjny wsi Rzepcze (działka gruntowa nr 319). Od strony południowej kirkutu, na sztucznie wykonanej płaszczyźnie przy krawędzi terasy, zbudowano dom przedpogrzebowy i budynek mykwy (obecnie nieistniejące).

W 2010 roku nauczycielki Gimnazjum Publicznego nr 2 w Racławicach Śląskich, Małgorzata Ćwięczek i Ewa Rosowiecka, we współpracy z nauczycielką Gimnazjum Publicznego nr 1 w Głogówku - Aleksandrą Zienkiewicz, zrealizowały projekt edukacyjny Ocalić od zapomnienia – czyli o historii Żydów w Głogówku. W trakcie realizacji projektu, od kwietnia do czerwca 2010 r. uczniowie wyszukiwali wiadomości o głogóweckich Żydach w różnych źródłach, wykonali prace plastyczne metodą frotażu nagrobków na cmentarzu żydowskim w Głogówku oraz sporządzili opis dokumentacji fotograficznej pozostałości kultury żydowskiej w czasie wyjazdów plenerowych.

Opis

Cmentarz będący nekropolią gminy żydowskiej w Głogówku, znajduje się poza granicami miasta, na terenach wsi Rzepcze. Zlokalizowany jest w lesie, na północ od miasta, po zachodniej stronie drogi do Krapkowic. Obecnie zajmuje powierzchnię około 40 arów. Cmentarz został założony w 1821 r., a ostatni znany pochówek odbył się 15 marca 1936 r. W 1939 r. przeszedł na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech (Reichsvereinigung der Juden in Deutschland). Podczas II wojny światowej kirkut nie uległ wielkiemu zniszczeniu. Dopiero w latach powojennych 60-70 –tych XX wieku został zdewastowany: część macew, szczególnie marmurowe, zostały wywiezione przez okolicznych kamieniarzy. W ten sposób została zdewastowana część zachodnia kirkutu, pozostały na niej tylko podstawy grobów.

Groby czytelnie rysują się w obszarze cmentarza. Są one częściowo porośnięte drzewami i ich samosiejkami, krzewami, bluszczem i barwinkiem. Część z zachowanych macew jest przewrócona i rozbita. Część zachodnia kirkutu jest zniszczona: pozostały tylko podstawy grobów i cokoły macew, zaś na części wschodniej zachowały się macewy (lub ich fragmenty). Zachowane macewy wykonano głównie z piaskowca i granitu, kilka z marmuru. Obszar cmentarza zakreśla ogrodzenie, obecnie w bardzo złym, szczątkowym stanie. Mur podmurówki jest gruzowiskiem, a słupy ceglane częściowo są rozwalone, a kilka jest odchylonych od pionu. Od strony zachodniej, północnej, wschodniej na podmurówce z kamienia marglowego wzmocnionego cegłami, wymurowane są słupy z cegły klinkierowej, połączone pierwotnie przęsłami metalowymi (kutymi). Od strony południowej w części zachodniej granicą był pierwotnie zlokalizowany tam dom przedpogrzebowy i mykwa, a w części wschodniej było ogrodzenie z betonowych słupów połączonych metalowymi przęsłami, zachowane są tylko słupy. Wejście zlokalizowane było od strony południowej kirkutu, po wschodniej stronie nieistniejącego domu przedpogrzebowego. Po zachodniej stronie tegoż domu stał budynek mykwy. Prawdopodobnie zachowały się fundamenty obu obiektów. Zachowane są dwa oryginalne słupy betonowe bramy wejściowej. Prawdopodobnie w latach 80-tych XX w. kirkut ogrodzono siatką drucianą, obecnie szczątkowo zachowaną.

Groby ułożone po linii W-E, zajmowały całą powierzchnię cmentarza, rozmieszczone są one w kilkunastu rzędach usytuowanych północ-południe. Przez jego środek, od słupów bramy, wiodła droga cmentarna (obecnie mało czytelna). Być może rozdzielała ona cmentarz na dwie części, zachodnią i wschodnią, wg bliżej niewiadomego oznaczenia (być może na pochówki kobiet i mężczyzn). Groby zgrupowane w części zachodniej kirkutu zachowały się wyłącznie tylko w postaci podstaw i cokołów macew, natomiast w części wschodniej zachowały się macewy (lub ich fragmenty). Podczas wizji lokalnej w 2018 roku stwierdzono: zachowało się około 100 macew i obelisków (lub ich fragmentów) wykonanych z piaskowca, granitu i marmuru. Niektóre macewy są przewrócone i leżą na ziemi (często we fragmentach). Pochówki są porośnięte roślinnością, a część macew (lub ich fragmentów i obramienia grobów) trudna do weryfikacji. Wydaje się, że pierwotny kirkut mógł liczyć około 200 grobów. Na macewach umieszczone są inskrypcje w języku hebrajskim i niemieckim. Na ozdobnie zwieńczonych macewach napisom towarzyszą symbole charakterystyczne dla judaizmu (m.in. gwiazda Dawida, bukiet kwiatów, palma, korona, złamana świeca).

Brak aktualnej tablicy informacyjnej. Wśród krzewów i liści, przy słupach wejścia, leży dawna blaszana tablica informacyjna z nieczytelnym napisem.

Inspekcja w 2018 roku wykazała, że cmentarz jest bez opieki: zaniedbany, zarośnięty drzewami, w większości samosiejkami, oraz bujną niską roślinnością: trawą, krzewami i barwinkiem. Zapewne okazjonalnie prowadzone są prace porządkowe związane z wycinką roślinności.

Cmentarz pierwotnie obsadzony był drzewami (lipy ok. 10 sztuk). Zachowały się głównie po północnej i zachodniej stronie kirkutu. Prawdopodobnie są posadzone równocześnie z początkiem funkcjonowania cmentarza.

Obiekt wymaga natychmiastowej pielęgnacji i inwentaryzacji: odkrzaczenia, uporządkowania pochówków oraz oznaczenia tablicą w terenie. Wymaga systematycznego cięcia roślinności oraz zabzpieczenia (lub odbudowy) ogrodzenia. Niezbędna jest fachowa inwentaryzacja grobów i macew oraz badań związanych z domem przedpogrzebowym i mykwą.

Obiekt ogólnodostępny.

Oprac. Krzysztof Spychała, OT NID w Opolu, 22.06.2018 r.