Reprezentuje system halowy z transeptem. Obiekt charakteryzuje się masywną bryła z przyporami zewnętrznymi i wysoką wieżą od zachodu. Jako drugi kościół par. w granicach Głównego Miasta bogatym wystrojem wnętrza przez wieki konkurował z kościołem Mariackim. Kościół, mimo zniszczeń, zachował wiele oryginalnych dzieł, w tym kamienny ołtarz główny - wybitne dzieło Abrahama van den Blocka.

Historia

Pierwszy niewielki kościół św. Jana wzniesiono w latach 40. XIV wieku. Około 1370 r. przystąpiono do budowy dużej świątyni, powiększając teren pod zabudowę o siedem działek. Od początku planowano kościół trójnawowy z wieżą i transeptem oraz trójnawowym prezbiterium, w pierwotnym zamyśle miała to być jednak niższa budowla, którą w 1. poł. XV w. podwyższono do ob. poziomu. W 1465 r. zasklepiono kościół, po zakończeniu wojny trzynastoletniej podwyższono wieżę i wzniesiono kaplicę Bożego Ciała (później nazwaną kaplicą św. Ducha). W 1456 r. dokonano nowego podziału miasta na parafie i dotychczasowy fil. kościół św. Jana zyskał samodzielność. W 1559 r. obiekt stał się par. świątynią luterańską. Wyposażenie kościoła było w tym okresie bardzo bogate - w 1552 r. w inwentarzach wymieniano trzynaście ołtarzy fundowanych przez bractwa cechowe i możne rody. W 1543 r. wybuchł pożar wieży, którą ostatecznie odbudowano dopiero w 1568 roku. Posadowienie budowli na podmokłym gruncie doprowadziło w 1572 r. do popękania i zawalenia się części sklepień, które odnowiono w latach 1588-1595, wzmacniając fundamenty pięciu filarów. W 1679 r. ponownie pojawiły się problemy ze sklepieniami, wschodnia ściana prezbiterium uległa zaś dużemu wychyleniu - aby zapobiec dalszym zniszczeniom, rozebrano trzy szczyty prezbiterialne, spięto dachy, ścianę wzmocniono dwiema masywnymi przyporami (problemy ze statyką budowli pojawiały się często). Od pocz. XVII w. świątynia zaczęła się zapełniać nowym wyposażeniem - ołtarz główny (1612), ambona (1616-1617), wielkie organy (1625-1629), chrzcielnica (1669), liczne epitafia. Około 1650 r. przy południowej ścianie prezbiterium wzniesiono dwa bliźniacze domy dla służby kościelnej, w latach 1680-1690 po północnej stronie prezbiterium zbudowano bibliotekę, którą ufundował kupiec Zacharias Zappio. W 1734 r. pożar zniszczył dachy kościoła, które odbudowano. W 1737 r. dach wieży zwieńczono wieżyczką z latarnią. W latach 1865-1870 w oknach zainstalowano witraże, w 1913 r. pod posadzką umieszczono instalację centralnego ogrzewania. W 1939 r. w kościele stwierdzono zły stan więźby dachowej oraz liczne pęknięcia sklepień i murów zewnętrznych. W końcowym okresie II wojny światowej konserwatorzy zabezpieczyli większość ruchomego wyposażenia świątyni. W 1945 r. kościół uległ wypaleniu, zawaliła się część sklepień i bliźniacze domy przy prezbiterium. Po wojnie kościół pełnił funkcję lapidarium, w 1948 r. wzmocniono północno-wschodni narożnik prezbiterium, ratując go przed zawaleniem, w 1952 r. naprawiono dachy naw, w latach 1967-1971 prowadzono prace w obrębie wieży (nowy dach, klatka schodowa i żelbetowe stropy), w latach 1965-1985 wzmacniano fundamenty filarów i zrekonstruowano sklepienia. Pierwszego maja 1986 r. zawalił się filar nawy północnej z częścią sklepienia - podczas jego odbudowy obetonowano pozostałe filary korpusu nawowego. W 1991 r. kościół św. Jana stał się ponownie własnością Kościoła katolickiego. W pierwszej kolejności wykonano renowację wnętrza biblioteki Zachariasa Zappia i zakrystii na potrzeby duszpasterskie. W 1992 r. powstało Stowarzyszenie Odbudowy Gotyckiego Kościoła św. Jana w Gdańsku, które wraz z Nadbałtyckim Centrum Kultury czyniło starania zmierzające do przywrócenia zabytkowi należnej mu rangi. W 1995 r. obiekt został na pięćdziesiąt lat przekazany Nadbałtyckiemu Centrum Kultury na cele kulturalne z prawem do równoległego użytkowania sakralnego (duszpasterstwo środowisk twórczych). Nowo powstałe Centrum św. Jana pełni funkcję sali koncertowo-wystawowej z zachowaniem funkcji sakralnej, jednocześnie prowadzi szeroko zakrojone prace nad odbudową i konserwacją obiektu. Sukcesywnie kościoła do św. Jana powracają dzieła sztuki przechowywane poza świątynią, choć część z nich zyskała już trwałe miejsce w innych obiektach (np. organy i ambona umieszczone w kościele Mariackim).

Opis

Kościół orientowany, usytuowany w bloku zabudowy ograniczonej ul. Świętojańską, Minogi, Straganiarską i Warzywniczą. Pierwotny teren cmentarza zawężony obecnie do wąskiego obejścia wzdłuż północnej i wschodniej elewacji (ob. ul. Zaułek Zachariasza Zappio), w części zachodniej ogrodzony. Kościół gotycki, halowy, wzniesiony na planie krzyża łacińskiego, z trójnawowym, czteroprzęsłowym korpusem nawowym, z trójprzęsłowym, prosto zamkniętym prezbiterium i jednonawowym transeptem o dwuprzęsłowych symetrycznych ramionach. Od północy przy prezbiterium dwuprzęsłowa zakrystia (ob. kaplica) i jednoprzęsłowa biblioteka Zachariasa Zappia. Po południowej stronie prezbiterium dwa bliźniacze domy służby kościelnej i kwadratowa kaplica św. Ducha, od zachodu kwadratowa wieża z przylegającą od północy klatką schodową. Bryła masywna, z charakterystycznie wychyloną od pionu ścianą wschodnią i wysoką, czterokondygnacyjną wieżą. Każda z naw przykryta oddzielnym dachem dwuspadowym, dach transeptu prostopadły do pozostałych (na skrzyżowaniu niewielka sygnaturka), na wieży dach namiotowy z latarniową wieżyczką. Na zakończeniu naw bocznych i obu ramion transeptu szczyty, od wschodu nad prezbiterium ścięte połacie dachowe. Kościół św. Jana to budowla murowana z cegły o układzie polskim. Sklepienia ceramiczne, gwiaździste, o zróżnicowanym rysunku, żebra o przekroju gruszkowatym, w bibliotece sklepienie kryształowe. Dachy ceramiczne, sygnaturka i wieżyczka na dachu wieży obite blachą miedzianą. Elewacje opięte rytmicznie systemem przypór, okna wielkie ostrołukowe, całość zwieńczona prostym fryzem opaskowym i ślepą ścianą attyki. Partie szczytów dekorowane blendami i sterczynami. Główne portale umieszczone w obu ramionach transeptu oraz w północnej i południowej ścianie wieży. Elewacje wieży opracowane dekoracyjnie za pomocą międzykondygnacyjnych fryzów, ostrołukowych i kolistych blend i zdwojonych biforialnych prześwitów. Wnętrze sklepione, halowe, z wydzieloną kruchtą podwieżową. Nawa główna otwarta do naw bocznych ostrołukowymi arkadami wspartymi na ośmiobocznych filarach, na przecięciu nawy i transeptu cztery masywne filary krzyżowe. Na ścianach (szczególnie w prezbiterium) liczne polichromie i inskrypcje - zarówno średniowieczne, jak i nowożytne. Współczesna aranżacja wnętrza wprowadziła w części zachodniej scenę i garderoby dla artystów na poszczególnych kondygnacjach wieży. Obiekt wyposażony w nowoczesne ogrzewanie podłogowe, urządzenia do oświetlenia, system rolet zasłaniających okna, obrotowe fotele. Wśród zabytkowego wyposażenia kamienny trójkondygnacyjny ołtarz główny, chrzcielnica, gotycka grupa Ukrzyżowania z belki tęczowej, stalle, liczne epitafia ścienne i płyty nagrobne osadzone w posadzce, dzwon zegarowy z 1543 roku.

Dostęp do zabytku ograniczony. Możliwość zwiedzania codziennie w godz. 10.00-18.00 (szczegółowe informacje na stronie internetowej http://www.centrumswjana.pl).

Oprac. Krystyna Babnis, OT NID w Gdańsku, 03.09.2014 r.