Na początku XVII wieku w Bytomiu ponownie zaczęli osiedlać się Żydzi. 6 stycznia 1656 roku hrabia Georg Friedrich uregulował od strony prawnej żydowskie osadnictwo w Bytomiu oraz uzyskał dla Żydów zezwolenie na prowadzenie swobodnego handlu w mieście. Do drugiej połowy XVIII wieku bytomscy Żydzi podlegali gminie w Będzinie.

W XVIII wieku w Bytomiu osiedliło się wielu Żydów napływających z Polski. Wywołało to niepokój mieszczaństwa z uwagi na konkurencję w handlu. Z tego powodu w 1708 roku cesarz Karol VI wydał dekret nakazujący wszystkim Żydom nieuprawnionym do przebywania na Śląsku do opuszczenia tych ziem w ciągu czterech tygodni.

W konsekwencji I wojny śląskiej oraz podpisanego 11 czerwca 1742 roku pokoju we Wrocławiu, w większość Śląska, w tym Bytom, znalazła się w granicach Królestwa Prus. W 1750 roku w Bytomiu mieszkało około 50 Żydów. W 1784 roku ich liczba wzrosła do 132 (8% ogółu mieszkańców), natomiast w 1790 roku zmalała do 115. W latach 1809–1810 wzniesiono w Bytomiu pierwszą wolnostojącą synagogę. Dalszy wzrost społeczności nastąpił po wydaniu w 1812 roku tzw. edyktu emancypacyjnego, zrównującego częściowo Żydów w chrześcijańskimi współobywatelami. W momencie wydania edyktu w Bytomiu mieszkało 68 rodzin żydowskich. W 1846 roku w Bytomiu mieszkało z kolei 922 Żydów (17% ogółu mieszkańców).

W 1847 roku uchwalono statut gminy synagogalnej. Jesienią 1867 roku wyburzono budynek starej synagogi. W jej miejscu rozpoczęto budowę nowej większej synagogi, którą uroczyście otwarto 2 grudnia 1869 roku. W 1885 roku w Bytomiu żyło 2290 Żydów.

Po zakończeniu I wojny światowej oraz odrodzeniu się państwa polskiego większość górnośląskich Żydów zdecydowanie opowiedziała się po stronie niemieckiej. W wyniku plebiscytu z 20 marca 1921 roku Bytom pozostał w Niemczech. Dojście Adolfa Hitlera do władzy w 1933 roku znacząco zmieniło położenie ludności żydowskiej na terenie całych Niemiec, choć Żydzi górnośląscy posiadali też ochronę prawną zgodnie z konwencją polsko-niemiecką z 1922 roku. Dopiero wygaśnięcie konwencji 15 lipca 1937 roku spowodowało rozciągnięcie wszystkich antysemickich ustaw wydanych po 1933 roku na obszar niemieckiego Górnego Śląska, w tym tzw. ustaw norymberskich. Jesienią 1938 roku w Bytomiu mieszkało 1843 Żydów niemieckich oraz 270 posiadających obywatelstwo zagraniczne.

W czasie tzw. nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 roku w Bytomiu spalono synagogę oraz zdemolowano liczne nieruchomości należące do Żydów. W 1939 roku mieszkało tu 1362 Żydów.

Wybuch wojny we wrześniu 1939 roku spotęgował działania restrykcyjne wobec Żydów w dotychczasowej niemieckiej części Górnego Śląska. Nie podlegli oni jednak izolacji od reszty społeczeństwa, a nie także zmieniła się organizacja ich życia. Dopiero wiosną 1942 roku rozpoczęły się deportacje do gett, obozów przejściowych, bądź bezpośrednio do niemieckich nazistowskich obozów zagłady. Trwały one – choć na mniejszą skalę – także w 1943 roku.

Po II wojnie światowej w Bytomiu osiedliła się liczna grupa Żydów polskich. Utworzono liczne organizacje i instytucje żydowskie. Od 1950 roku w mieście działała już tylko Kongregacja Wyznania Mojżeszowego oraz oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. Obecnie społeczność żydowska Bytomia przynależy do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach.

Opis

Pierwszy cmentarz żydowski w Bytomiu od drugiej połowy 1867 roku powszechnie zwany jest „starym”. Wcześniej tutejsi Żydzi grzebali swoich zmarłych w Będzinie. Do dzisiaj nie ma stuprocentowej pewności co do właściwego roku założenia cmentarza. Według lokalnych podań powstał on w związku z zarazą bydła, jaka nawiedziła Bytom w latach 20. XVIII wieku, w trakcie której dwóch żydowskich przestępców podczas kopania dołów przy wałach miejskich przy południowo-zachodniej partii murów obronnych miało natrafić w ziemi na czaszkę, fragment tałesu z widocznymi jeszcze cicit oraz kłódkę, poprzez co uznano, że znalezione szczątki należą do Żyda. Fakt niecodziennego odkrycia wykorzystał Israel Böhm, nadworny Żyd i dzierżawca dóbr hrabiego Karla Josefa Erdmanna Henckel von Donnersmarcka, który wystąpił do niego z prośbą o sprzedaż tego terenu, w celu przeznaczenia go na cmentarz żydowski. Zgodę uzyskał. Przez kolejne dziesięciolecia nekropolia uznawana była przez rodzinę Böhmów za ich prywatną własność, co wywołało spór z władzami miejscowej gminy żydowskiej, zakończony 13 marca 1789 roku z korzyścią dla gminy.

Cmentarz, znajdujący się dzisiaj w kwartale dzisiejszych ulic: Katowickiej, Antoniego Józefczaka i Piastów Bytomskich oraz placu Tadeusza Kościuszki, powiększany był kilkakrotnie, dzięki czemu ostatecznie osiągnął powierzchnię około 2500 metrów kwadratowych. W październiku 1866 roku odnowiono stary dwuipółmetrowy mur oraz zbudowano nową bramę wejściową od strony wschodniej. Po jej prawej stronie znajdował się położony na planie prostokąta niewielki budynek domu przedpogrzebowego.

Przeprowadzona w latach 30. XX wieku inwentaryzacja cmentarza wykazała na nim istnienie około 800 nagrobków z czytelnymi 777 personaliami zmarłych. Najstarszy z nich wieńczył grób Estery, córki Szlomy Zalmana z Halemby, zmarłej 8 maja 1750 roku. Cmentarz w Bytomiu, z racji dużego zasięgu terytorialnego tamtejszej gminy żydowskiej, przez dziesięciolecia stanowił miejsce spoczynku dla Żydów zamieszkałych na terenie całego – istniejącego od 1742 roku – powiatu bytomskiego. Do czasu założenia własnych nekropolii na początku lat 20. XIX wieku użytkowali go współwyznawcy z Tarnowskich Gór i Miasteczka Śląskiego.

Intensywny rozrost liczebny społeczności żydowskiej, zamieszkałej nie tylko

w Bytomiu, ale i okolicznych miejscowościach, takich jak Królewska Huta, Wirek czy Zabrze, do tego niezbyt dogodna lokalizacja cmentarza, który z czasem został szczelnie otoczony przez budynki mieszkalne oraz panujące na nim niekorzystne warunki przestrzenne, spowodowały konieczność założenia zupełnie nowego pola grzebalnego. Po sześciu latach starania przyniosły te pożądany rezultat w postaci nowego cmentarza na tzw. Przedmieściu Piekarskim. Wraz z jego otwarciem we wrześniu 1867 roku, dotychczasowa nekropolia przestała być regularnie użytkowana; odbywały się na niej pogrzeby wyłącznie osób, które dokonały wcześniejszej rezerwacji miejsca. Wiadomo, że ostatni pochówek odbył się w 1897 roku.

Brak jest informacji na temat zniszczeń, do jakich teoretycznie mogło dojść na cmentarzu pomiędzy 1938 a 1945 rokiem. Na początku 1939 roku jego teren w całości został przekazany miastu jako rekompensata za koszty rozbiórki spalonej synagogi w wysokości 55 tysięcy marek, którymi obciążono gminę żydowską. Pomimo zatwierdzenia sprzedaży przez organy nadzorcze, w sierpniu 1940 roku nadal nie doszło do przejęcia go przez miasto. Z dużą dozą prawdopodobieństwa przetrwał on do 1945 roku w nienaruszonym stanie.

Cmentarz „zlikwidowano” z polecenia władz miejskich w 1965 roku. Usunięto wówczas jedynie elementy naziemne cmentarza (nie dokonano ekshumacji ciał), w tym wszystkie istniejące jeszcze nagrobki, które do 1991 roku składowane były na cmentarz komunalnym w Bytomiu. W latach 1989–1995 stworzono z nich lapidarium na terenie nowego cmentarza żydowskiego.

Obecnie teren cmentarza stanowi skwer ze wszystkich stron otoczony zabudową wielorodzinną. Na jego terenie nie ma widocznych nagrobków. Miejsce oznaczone jest tablicą pamiątkową.

Oprac. Sławomir Pastuszka

Właściciel praw autorskich do opisu: Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.