Historia obiektu

Najwcześniejsza wzmianka o Bardzie pochodzi z roku 1096 i dotyczy najazdu Brzetysława II, który miał zniszczyć istniejący od dawna gród (stanowisko 1/1). Czesi szybko odbudowali warownię i osadzili w niej własnego kasztelana. W 1137 r. zawarto pokój w Kłodzku i Bardo wróciło do Polski. W bulli papieża Hadriana IV z 1155 r. miejscowość jest wymieniana jako twierdza nadgraniczna. Granica miała przebiegać na południe od Barda, w pobliżu Dębowiny. Pierwszy znany z imienia kasztelan bardzki to Sobiesław wymieniony w doumencie z 1203 r.

Pod koniec XII wieku na Śląsk przybyli joannici. Jeden z ich domów powstał w 1189 r. w Tyńcu nad Ślężą. Biskup wrocławski Żyrosław II nadał mnichom tynieckim dziesięciny m.in. z Barda. Nie wiadomo dlaczego joannici zrezygnowali ze swoich praw, ale już w 1210 pojawili się w Bardzie augustianie z Kamieńca. W 1247 r na ich miejsce przybyli cystersi, którzy objęli opactwo kamienieckie. Od 1299 r. cystersi wykupowali tereny w Bardzie i Przyłęku, w tym również zamek w centrum miejscowości. Ostatnim kasztelanem był odnotowywany w dokumentach z 1263, 1273 i 1274 r. Jan Sechura.

W 1359 r. właściciel Opolnicy sprzedał swoje grunty, na których zbudowano nową drogę do Kłodzka (szlak handlowy Wrocław-Praga). W XIV w. bardzo rozwinął się kult cudownej figurki Matki Bożej Bardzkiej, której pojawienie się w Bardzie wiązane jest z joannitam lub cystersami. Warownia na stoku Góry Kalwarii strzegła zatem bezpieczeństwa karawan kupieckich, jak i pątników zmierzających do sanktuarium w Bardzie.

W grudniu 1425 r. Bardo najechały wojska husyckie. Spalili kościoły, zabili proboszcza i jego pomocnika. Po raz drugi husyci pojawili sie w  1427 r. dokonując kolejnych zniszczeń. Istnieje hipoteza, że zamek na Górze Kalwarii został zniszczony przez oddziały czeskie.

Opis obiektu

Usytuowanie zabytku:

Stanowisko archeologiczne jest zlokalizowane w obrębie mezoregionu Gór Bardzkich, na stoku Góry Kalwarii (575 m n.p.m.), na wysokości około 350 metrów n.p.m., na południe od zakola Nysy Kłodzkiej przy ul. Skalnej, na terenie zalesionym.

Opis stanowiska:

Założenie obronne składa się z dwóch części: położonego wyżej murowanego zamku górnego wzniesionego na planie owalu i podzamcza na planie trójkąta z zaokrąglonymi narożami (boki - 38,5 i 42,5 m), zlokalizowanego 30 m na wschód. Obydwa człony są oddzielone od siebie fosą. Fosa odziela również założenie od kulminacji Góry Kalwarii. Powierzchnia zamku górnego wynosi ok. 500 m kw. (długość 36 m, szerokość 30 m). Obiekt jest otoczony częściowo zachowanym murem obwodowym grubości 2,2 m i wysokości do 3,5 m. W południowo wschodniej części muru znajdowała się brama szerokości 1,8-1,9 m. W jej pobliżu zachowały się relikty cylindrycznej, wolnostojącej wieży średnicy 10,1 m. Wzdłuż murów północnego i zachodniego istniały zabudowania. Murowana część zamku została wzniesiona z kamienia łamanego. Podzamcze o powierzchni ok. 300 m kw., w obrębie którego nie zarejestrowano zabudowy, było ufortyfikowane wałem kamienno-ziemnym.

Stan i wyniki badań archeologicznych:

Pierwsze, nieprofesjonalne badania ruin na stoku Góry Kalwarii miały miejsce w XIX wieku. Odsłonięto wówczas m.in. część wieży.

W 1984 r. w ramach realizacji weryfikacyjno-poszukiwawczej akcji Archeologicznego Zdjęcia Polski dla obszaru 93-26 zespół w składzie: Wojciech Grabowski i Zbigniew Lissak, opracował kartę ewidencyjną stanowiska archeologicznego.

Od 1982 do 1991 roku zamek był badany wykopaliskowo przez Czesława Francke.

W trakcie wieloletnich badań wykopaliskowych udało się rozpoznać rozplanowanie obiektu i sposób zagospodarowania, ustalić rodzaj fortyfikacji. Pozyskano wiele zabytków ruchomych.

Na górnym zamku oprócz cylidrycznej  wieży i muru obwodowego z bramą znajdował się ciąg zabudowy wzdłuż północnego i zachodniego odcinka muru, przy czym stanowil on jedną ze ścian tych budowli. Pozostałe ściany miały grubość do 1 m. Zachowały się piwnice tych budowli. Wzdłuż południowo-zachodniego odcinka muru obwodowego wzniesiono budynek o co najmniej dwóch kondygnacjach, po którym zachowała się sklepiona kolebą piwnica o zarysie trapezowatym. Wymiary piwnicy wynosiły 3,5-3,7 m do 5,1-5,9 m. W krótszych ścianach znajdowały się wnęki. W północno-zachodnim narożniku zamku górnego znajdowało się czworoboczne pomieszczenie. W środkowej części północnego odcinka muru odkryto pomieszczenie o zarysie prostokąta i wymiarach 4,3 m do 5 m oraz 6,9 m do 7,35 m, zagłębione  3,8 – 2,5 m. Do piwnic prowadziły zejścia z poziomu użytkowego zamku. Do budowy oprócz miejscowego piaskowca szarogłazowego, granitu i zlepieńca, użyto materiałów skalnych (gabro, łupek łyszczykowy, piaskowiec kwarcowy) sprowadzanych  z wychodni zlokalizowanych w promieniu 10-12 km. Na podzamczu, które powstało częściowo w wyniku usypania kopca z piasku i rumoszu skalnego nie zarejestrowano zabudowy. Odkryto tam duże ilości czystego wapna i warstwy zaprawy wapiennej. Czesław Francke interpretuje te znaleziska jako pozostałości placu budowy.

Zarówno zamek górny, jak i podzamcze były użytkowane w tym samym czasie.

W trakcie badań wykopaliskowych pozyskano kilkadziesiąt tysięcy ułamków ceramiki, wyroby żelazne, w tym narzędzia: dłuto, przebijak, świder, noże, młotki, sierpy, zgrzebła, krzesiwa, ciosło, kielnię, widły, elementy uzbrojenia: groty bełtów do kuszy, rzędu końskiego: wędzidła, ostrogi, wyposażenia konia: podkowy, zabytki związane z ochroną mienia: okucia, skoble, kłódki i klucze, ale też przedmioty służące mieszkańcom do wypoczynku: kość do gry, pion, flet. Do najciekawszych znalezisk należy brązowa plakietka z mitrą książęcą zwieńczoną koroną i gwiazdą oraz skarb srebrnych monet z czasów Jana I Luksemburskiego.

Ruiny zamku zostały zinwentaryzowane przez zespół badaczy z Politechniki Wrocławskiej na podstawie materiałów z laserowego skaningu lotniczego pozyskanych z zasobów Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej. Z wynikami analiz opublikowanymi w 2019 r. można zapoznać się na stronie internetowej projektu badawczego:

http://www.odgrodudozamku.pl/stanowisko/bardo-st-3-zamek/ (dostęp: 06.03.2024)

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek jest dostępny. Do ruin zamku można dojść niebieskim lub zielonym szlakiem wiodącym z Barda na południe. Po około 540 m od parkingu przy ul. Skalnej należy skręcić w lewo na ścieżkę leśną (jest drogowskaz). Po ok. 230 m znajdziemy się na terenie stanowiska archeologicznego przystosowanego do ruchu turystycznego.

Autor noty: oprac. Donata Trenkler, OT NID we Wrocławiu, 9-07-2020 r.