Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zamek, st. 2 - Zabytek.pl

Adres
Chęciny

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. kielecki, gm. Chęciny - miasto

Zamek królewski z przełomu XIII i XIV wieku, jeden z pierwszych obronnych obiektów murowanych w Małopolsce.

Usytuowanie i historia zabytku 

Chęciny położone są w zachodniej części Gór Świętokrzyskich, w dorzeczu Nidy. Ruiny zamku wznoszą się na południe od miasta, na skalnej grani wyniosłego wzgórza, osiągającego wysokość 355m n.p.m. Jak pisał w 1911 r. Adolf Dygasiński „podróżnik (…) z daleka już spostrzega trzy baszty zamku chęcińskiego, wyraźnie odrysowane na błękicie nieba i długo potem narzucające się oku”. 

Geneza zamku, w tym także osoba fundatora nie zostały jak dotąd jednoznacznie wyjaśnione. Wśród inicjatorów budowy wymienia się Władysława Łokietka, Jana Muskatę oraz Wacława II czeskiego. Impuls do budowy warowni również pozostaje niejasny, wiadomo jednak, że ze względu na położenie wewnątrz państwa nigdy nie był częścią żadnego systemu obronnego. Być może, jak przekonuje Czesław Hadamik, powstanie zamku związane było z odkryciem na tym obszarze złóż rud ołowiowo-cynkowych. Niewątpliwie był jednym z pierwszych murowanych obiektów obronnych w ówczesnej Małopolsce i ważnym ośrodkiem administracyjno-militarnym. 

Analiza źródeł pisanych przynosi jedynie pośrednie informacje na temat początków zamku. Na ich podstawie wnioskować można, że powstał po roku 1275, ponieważ nie został wymieniony w dokumencie Bolesława Wstydliwego, dotyczącym interesującego nas obszaru, a przed 1306 r., kiedy castrum Chancin występuje w przywileju Władysława Łokietka dla kapituły krakowskiej, obiecany wraz z 11 wsiami biskupowi Janowi Muskacie. Już w kolejnym roku wydany został dokument, sygnowany przez Łokietka in castris ante castrum Chanczin, w obozie przed zamkiem chęcińskim, świadczący o tym, że zamek ponownie stał się warownią państwową. Potwierdza to dokument wydany przez księcia w 1308 r. W okresie rządów Władysława Łokietka Chęciny miały duże znaczenie polityczne, o czym świadczyłyby m.in. zwoływane tu wiece rycerstwa, kolejno w 1318, 1330 i 1331 r. Warownia najwyraźniej uważana była też za bezpieczne miejsce schronienia - w 1318 r., w obliczu konfliktu zbrojnego z krzyżakami, zdeponowano tu skarbiec archikatedry gnieźnieńskiej. Po śmierci Łokietka zamek nieco stracił na znaczeniu politycznym, nadal jednak pełnił ważne funkcje państwowe i utrzymywany był w gotowości obronnej. Od czasów panowania Kazimierza Wielkiego dochody ze starostwa grodowego stały się uposażeniem wdów królewskich, zamek służył zaś jako rezydencja królowych. Mieszkanką zamku była córka Łokietka, Elżbieta, a od 1518 r. przebywała tu Bona Sforza. 

Warownia chęcińska służyła również jako dobrze strzeżone więzienie. Z dokumentów źródłowych wynika, że król Władysław Jagiełło osadził tu swojego przyrodniego brata, Andrzeja, karząc go w ten sposób za podburzanie Rusi. W 1411 r. do zamkowych lochów trafili znaczniejsi jeńcy krzyżaccy. Według Jana Długosza w 1425 r. król sprowadził do zamku w Chęcinach swojego syna, Władysława (Warneńczyka), by uchronić go przed „morową zarazą”, szerzącą się w Polsce i na Litwie. 

W 1476 r. zamek został częściowo strawiony przez pożar, zaś w 1607 r. zdobyty i zdewastowany podczas rokoszu sandomierskiego. Odbudowy i częściowej przebudowy podjął się Stanisław z Ruszczy Branicki, starosta chęciński, co opisane zostało w lustracji z 1613 r. Kolejnych zniszczeń dokonali Szwedzi w 1655 r. oraz wojska Rakoczego w 1657 r. Po tych wydarzeniach zamek nie został już odbudowany. 

Historia i wyniki badań 

Forma przestrzenno-architektoniczna zamku podlegała na przestrzeni wieków różnego rodzaju przemianom. Część z nich uchwycona została podczas badań archeologicznych i architektonicznych, które w połączeniu z kwerendą źródłową pozwoliły na wyjaśnienie wielu wątpliwości, dotyczących wyglądu założenia w poszczególnych etapach. 

Najstarszą część założenia stanowi zamek górny. Jego mury obwodowe oflankowane są od wschodu i zachodu dwoma cylindrycznymi wieżami. Wjazd do warowni pierwotnie prowadził przez bramę w murze wschodnim, umieszczoną w bezpośrednim sąsiedztwie wieży. Jeszcze w pierwszej fazie budowy przy północnym murze obwodowym wzniesiono budynek mieszkalny, prostokątny w planie, którego relikty nadal czytelne są na dziedzińcu. W fazie drugiej, datowanej przez Cz. Hadamika od 1307 r., wjazd do warowni umocniono poprzez budowę przedbramia, składającego się z trzech budynków, w tym tzw. skarbca, przedbramia z nadbudowaną kaplicą i budynku pomiędzy nimi. Podczas badań archeologicznych, prowadzonych w tym rejonie, potwierdzono chronologię wymienionych zabudowań na I połowę XIV w.; pozyskano także dużą ilość ruchomego materiału zabytkowego, w tym fragmenty witraży z okien kaplicy. 

Przy murze południowym mogła wówczas funkcjonować zabudowa drewniana. Założenie było zapewne wzorowane na zamkach ze Śląska i Czech. 

W II połowie XIV w. rozpoczęto budowę zamku dolnego, flankowanego czworoboczną wieżą, wzniesioną w narożniku północno-zachodnim. Jego teren pełnił rolę przygródka gospodarczego, w obrębie którego funkcjonowały drewniane budynki, m.in. kuźnia, stajnia, piekarnia. Na majdanie wykuto studnię – cysternę. Równocześnie trwały prace na zamku górnym. Prawdopodobnie za panowania Władysława Jagiełły wykonano ceglaną nadbudowę wież. 

Do zamku prowadził drewniany most, pięcioprzęsłowy, zadaszony, wsparty na murowanych filarach. Niezwykle cenne informacje o wyglądzie i wymiarach mostu, zabudowie na dziedzińcach dolnego i górnego zamku oraz opisy innych elementów architektury znajdują się w lustracji z 1602 r. Równie istotnym dokumentem jest inwentarz z 1616 r., przedstawiający stan zamku w trakcie odbudowy po pożarze z 1607 r. Remont i przebudowa objęły wówczas głównie zamek górny, który zyskał cechy rezydencji późnorenesansowej. 

Rozwarstwienie chronologiczne murów wykonane zostało podczas badań architektoniczno-archeologicznych, prowadzonych w latach 1959-61 przez Bohdana Guerquin, Jerzego Rozpędowskiego i Józefa Kaźmierczyka. Były one połączone z pracami konserwatorskimi i odgruzowaniem obiektu. 

W latach 1968 i 1974 r. na zamku prowadzone były ratownicze badania archeologiczne. 

Efekt w postaci uściśleń chronologicznych, dotyczących rozbudowy partii bramnej w górnym zamku oraz budowy dolnego zamku przyniosły wykopaliska podjęte przez W. Glińskiego, Cz. Hadamika i S. Kołodziejskiego w latach 1996-1999. Badacze zaproponowali również funkcjonalną periodyzację rozwoju przestrzennego obiektu. 

Ochrona konserwatorska 

Teren zamku królewskiego w Chęcinach objęty jest ochroną konserwatorską na podstawie wpisu do rejestru zabytków pod nr A.234 z dn. 9.0.1932 r. oraz z dn. 15.02.1967 r. Odnowienie wpisu dokonane zostało decyzją z dn. 6.01.1988 r. pod nr Aa 13/264. 

Ewidencja AZP: 87-61/8, stanowisko nr 2 w m. Chęciny. 

Bibliografia 

  • Czapczyńska D., Janczykowski J., Gotycki zamek w Chęcinach – próba rekonstrukcji, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN Oddział w Krakowie”, t. 19, 1985, s. 221-229. 
  • Czarnecki J., Chęciny i okolice. Monografia turystyczno-krajoznawcza, Warszawa 1954, s. 42-47. 
  • Dygasiński A., Zamek w Chęcinach, „ Ziemia”, t. 2, 1911, s. 280-282. 
  • Gliński W., Hadamik Cz., Zamek królewski w Chęcinach – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej. Próba periodyzacji funkcjonalno-przestrzennej obiektu, [w:] Zamki i przestrzeń społeczna w Europie środkowej i wschodniej, red. M. Antoniewicz, Warszawa 2002, s. 374-390. 
  • Guerquin B., Fazy rozwoju zamku w Chęcinach, [w:] Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem. II Konferencja Naukowa w Warszawie 28 i 29 kwietnia 1961. Referaty i dyskusje, red. W. Antoniewicz, P. Biegański, Warszawa 1961, s. 71-73. 
  • Zamek w Chęcinach, [w:] III Konferencja Naukowa w Warszawie 13 i 14 kwietnia 1962. Referaty i dyskusje, red. W. Antoniewicz, P. Biegański, Warszawa 1964, s. 122-123. 
  • Hadamik Cz., Zamek królewski w Chęcinach: archeologiczne przesłanki do kwestii jego genezy i pierwotnej funkcji, [w:] Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L. Kajzer, Kielce 2005, s. 145-170. 
  • Zbiór fragmentów kafli średniowiecznych i nowożytnych z badań zamku w Chęcinach, woj. świętokrzyskie, „Acta Universitas Lodziensis Folia Archaeologica”, t. 27., 2010
  • Najstarszy zamek w Chęcinach, „Czasopismo Techniczne. Architektura”, 7-A/2011, Zeszyt 23, s. 299-314. 
  • Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001, s. 123-128. 
  • Kowalczewski S., Chęciny i okolica. Przewodnik krajoznawczy po południowej części Gór Świętokrzyskich, Kielce 1934, s. 22-29. 
  • Szyszko-Bohusz A., Trzy nasze zamki: Czersk, Chęciny, Ogrodzieniec, „Sprawozdanie Komisji do Badań Historii Sztuki w Polsce”, t. 8, 1912, s. 247-257.

Oprac. Agnieszka Niemirka

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Radosław Białk.

Rodzaj: zamek

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_A_26_AR.23773, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_26_AR.459560