Obiekt ma dużą wartość zabytkową oraz naukową i jest źródłem do poznania późnośredniowiecznych rycerskich założeń rezydencjonalno-obronnych. Zabytek ma utrwaloną w krajobrazie formę terenową i jest jednym z nielicznych tego rodzaju obiektów na obszarze województwa śląskiego. Archeologiczne badania wykopaliskowe wykazały, że gródek powstał na unikatowej wczesnośredniowiecznej osadzie produkcyjnej – hutniczej, na której wytapiano ołów i srebro, datowanej na XI – XII w. Ponadto na stanowisku znaleziono zabytki pochodzące z epoki kamienia.

Historia

Tak zwany gródek stożkowaty w Sosnowcu – Zagórzu datowany jest na XIV – XV w. Genezę niedużych założeń obronnych, wznoszonych na sztucznie usypanych kopcach, lub naturalnych wzniesieniach i otaczanych fosą, wiąże się z Normanami i Europą Zachodnią, gdzie tego typu obiekty rozpowszechniły się już w poł. IX w., a jak uważają niektórzy najstarsze mogą pochodzić nawet z VIII w. We Francji tego rodzaju gródki na kopcu określa się jako motte, natomiast w Niemczech używa się terminu Wasserburge.

W Polsce tzw. gródki stożkowate datowane są z reguły na XIII-XV w. Założenia tego rodzaju rozpowszechniły się w 2. poł. XIII w., zapewne najwięcej z nich wzniesiono w wieku XIV, w XV stuleciu pomału zaczynały wychodzić z użycia, a okres ich funkcjonowania zamyka się na początku XVI w. – choć pojedyncze siedziby przetrwały aż do XVIII w. Według Leszka Kajzera wieżowe dwory były elementem symboliki stanu rycerskiego i powstały oraz kształtowały się wraz z innymi jego wyznacznikami. Kastellolodzy szacują, że małych gródków rycerskich, „obronnych dworów”, „drewnianych zameczków” było na terenie dzisiejszej Polski ok. dziesięć razy więcej niż murowanych, dużych założeń zamkowych. W XIV w. były to już obiekty bardzo popularne i licznie występujące w krajobrazie kulturowym polskiego średniowiecza.

Zabytek i jego najbliższe otoczenie był badany wykopaliskowo. Pierwsze wykopaliska odbyły się w 1986 roku (T. Kosmala), a następne w latach 2009 i 2010 (D. Rozmus) oraz w 2011 roku (K. Sobota – Liwoch). Badania archeologiczne poszerzyły naszą wiedzę na temat stanowiska. Zarejestrowano trzy fazy osadnicze, poza późno średniowiecznym gródkiem i wczesnośredniowieczną osadą hutniczą znaleziono również zabytki z epoki kamienia.

Opis

Stanowisko znajduje się ok. 140 metrów na północ od kościoła pw. św. Joachima, przy ul. Browar. Gródek położony jest w sąsiedztwie bezimiennego cieku wodnego, niecałe 3 km na wschód od rz. Czarnej Przemszy, w sąsiedztwie częściowo zalesionych nieużytków oraz ogródków działkowych. Sztucznie usypany kopiec gródka w planie jest w przybliżeniu kolisty, ma średnicę ok. 22 m i powierzchnię ok. 4 arów. Kopiec otacza fosa i razem z nią stanowisko ma powierzchnię ok. 15 arów. Trudno powiedzieć jaki zasięg ma wczesnośredniowieczna osada produkcyjna. Opisywany zabytek jest przykładem pozostałości późnośredniowiecznego, niedużego, drewniano-ziemnego założenia o funkcji rezydencjonalno-obronnej, będącego najprawdopodobniej siedzibą rycerską.

Dzięki badaniom archeologicznym, przeprowadzanym w całym kraju, posiadamy wiedzę na temat tego jak wyglądały i jak budowano średniowieczne, drewniano-ziemne, obronne siedziby, które ze względu na ich nieduże rozmiary określa się też jako gródki lub dwory rycerskie, a nawet jako „drewniane zameczki”. Na lokalizację gródków preferowano miejsca o stałym dostępie do wody i z natury obronne. Gródki lokowano najczęściej na obszarach podmokłych, łąkowo-bagiennych w bezpośrednim sąsiedztwie niedużych cieków, co zapewniało dostęp do wody i ograniczało dojście do obiektu, a przez to zwiększało jego obronność. Niektóre gródki wznoszono na niewysokich wzgórzach-pagórkach dominujących nad okolicą lub na wyniesionych cyplach teras nadrzecznych. Zdaniem Józefa Kaźmierczyka lokalizacja poszczególnych gródków stożkowatych na Śląsku w dużym stopniu związana jest z przebiegiem granic poszczególnych księstw.

Generalizując, „klasyczny” tzw. gródek rycerski był relatywnie niedużą, skromną siedzibą i de facto był bardzo prostym założeniem obronnym. Posiadał solidną drewnianą wieżę rezydencjonalno-obronną, wybudowaną w technice zrębowej, a posadowioną na sztucznie usypanym kopcu-nasypie. Kopiec ziemny z wieżą otoczony był szeroką fosą, którą wydrążano w trakcie wznoszenia nasypu. Usypanie kopca z jednej strony, czyniło założenie bardziej niedostępnym i w związku z tym zwiększało jego obronność, a z drugiej strony, niejednokrotnie było konieczne i służyło odizolowaniu siedziby-dworu od podmokłego podłoża. Wysokość zachowanych kopców wynosi zazwyczaj jedynie kilka metrów, ich podstawy są w planie najczęściej w przybliżeniu koliste lub lekko owalne, znacznie rzadziej czworoboczne, a ich średnice z reguły mieszczą się w przedziale 20-50 m. W przypadku gródków budowanych na pagórkach i cyplach oszczędzano nakładu pracy, ponieważ sztuczny nasyp nie musiał być już wysoki, a fosa niekoniecznie musiała otaczać obiekt – wystarczyło jedynie odciąć go tą przeszkodą od pozostałej części cypla. Uważa się, że wieża, wraz z ewentualnymi towarzyszącymi jej niewielkimi budynkami, otoczona była drewnianą palisadą lub solidnym płotem, a sam kopiec wzmacniano np. palami lub faszynowaniem, tak by był jak najbardziej stabilny i odporny na osuwanie się. Gródek tego rodzaju z pewnością posiadał też drewniany most przerzucony nad szeroką fosą. Odkryto również relikty założeń, które pierwotnie były bardziej rozbudowane i nieco większe, np. składały się z dwóch kopców, lub posiadały dodatkowy wał (oryginalnie zapewne drewniano-ziemny) i drugą okalającą całość fosę.

Obiekt dostępny cały rok.

Opr. Michał Bugaj, OT NID w Katowicach, 22.06.2018 r.