Historia

Osada przygrodowa w Chełmie funkcjonowała w XIII w. Powstała po zajęciu Chełma przez księcia Daniela Romanowicza około 1221 r. Jako inicjator budowy grodu na Wysokiej Górce, książę Daniel sprowadził z Rusi wielu rzemieślników, którzy osiedlili się obok grodu tworząc dużą przygrodową osadę rzemieślniczą. Osada funkcjonowała przez kilkadziesiąt lat, a jej zadsiedlenie było dość intensywne. Mieszkańcy zajmowali się głównie rzemiosłem i handlem. Jej upadek nastąpił po śmierci Romanowiczów: księcia Daniela w 1264 r. i jego następcy w 1269 r.

Opis

Usytuowanie zabytku

Osada przygrodowa w Chełmie znajduje się po północnej stronie Góry Chełmskiej, przy ul. Stefana Czarnieckiego 8 i ul. I Pułku Szwoleżerów 1. Obejmuje teren i budynki użytkowane przez dwie szkoły. Stanowisko położone jest na łagodnym, północnym skłonie kredowego wzgórza, na którego szczycie, w odległości ok. 200 m, znajdują się pozostałości założenia rezydencjalno-sakralnego księcia Daniela Romanowicza. Od północy i zachodu teren zajęty przez osadę otaczają rzeki Uherka i jej bezimienny dopływ.

Opis stanowiska

Osada zajmuje powierzchnię 6 ha 5360 m2. Na jej terenie znajduje się zabudowa związana z funkcjonowaniem dwóch szkół oraz tereny parkowe. Stanowisko jest częściowo zniszczone na skutek powstania budynków obecnych szkół i towarzyszących im małych obiektów gospodarczych, hali sportowej, basenu, boisk szkolnych, parkingu, drogi dojazdowej oraz przeprowadzenia różnego rodzaju instalacji (wod.-kan., gazowej itp.).

Dzieje stanowiska

Stanowisko zostało odkryte przypadkowo w 1995 r. przez Stanisława Gołuba w trakcie nadzoru archeologicznego przy budowie basenu przy ul. S. Czarnieckiego 8. W 1997 r. zostało wpisane do rejestru zabytków. 

Stan i wyniki badań archeologicznych

Badania wykopaliskowe na osadzie przygrodowej prowadzili w latach 1995 - 2000 Stanisław Gołub, Tomasz Dzieńkowski oraz prof. Andrzej Buko ze studentami archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Miały one charakter badań ratowniczych, prowadzonych w zwiazku z licznymi pracami budowlanymi w obrębie stanowiska. W trakcie wykopalisk rozpoznano obszar o powierzchni ponad 1,5 ha w 47 wykopach badawczych.

Na podstawie badań udało się ustalić, że u podnóża grodu istniała sporych rozmiarów osada przygrodowa. Zarejestrowano 507 obiektów z nią związanych. Analiza odkryć doprowadziła do stwierdzenia, że na osadzie były wyznaczenie określone strefy zabudowy: zachodnia o funkcji produkcyjnej (ze wzgledu na odkryte tam pracownie metalurgiczne oraz obiekty związane z wytopem żelaza), północno-wschodnia o funkcji mieszkalnej ( istniała tu zwarta zabudowa mieszkalna stwierdzona licznymi odkryciami domostw) i wschodnia o funkcji gospodarczo-składowiskowej, ponadto na obrzeżach całej osady istniały obiekty śmietniskowe.

Jeśli chodzi o obiekty o funkcji mieszkalnej były to: ziemianki, półziemianki, domy z pozostałościami belek i dołów posłupowych oraz relikty dużych domostw, rzadko spotykanych w tym okresie na terenie Polski. Jednym z ciekawszych odkrytych w czasie badań tego typu obiektów było dwuizbowe domostwo (obiekt nr 5) z paleniskiem i bardzo bogatym zestawem różnorodnych zabytków (od pozostałości naczyń glinianych do wyrobów z bursztynu, ornamentowanego krzyżyka z brązu z łańcuszkiem, pierścionka i fragmentów bransolet ze szkła) co może świadczyć, że domostwo było zamieszkiwane przez osobę o dużej randze w lokalnej społeczności. Znaczącym odkryciem były pozostałości chaty zachowanej w pełnym zarysie (obiekt nr 345) składającej się z dwóch części: półziemianki ( z paleniskiem, zachowanymi fragmentami podłogi, wejściem ze schodami) oraz przylegającej do niej od południa części mieszkalno-gospodarczej z dużą jamą wykorzystywaną jako loszek. Całe domostwo miało powierzchnię około 80 m2, a jego ściany zbudowano z drewnianych belek łączonych słupami, które jednocześnie podtrzymywały dach. Niezwykle bogate wyposażenie wnętrza chaty w liczne zabytki ruchome, w tym pierścionek z brązu i fragment ikony podróżnej ze złoconego brązu sugeruje, że najpewniej domostwo należało do bogatego rzemieślnika lub kupca.

Najliczniejszą grupę obiektów odkrytych na osadzie stanowiły jamy rzemieślnicze, produkcyjne, gospodarcze i śmietniskowe. Pracownie rzemieślnicze wyznaczono na podstawie odkryć przeważnie dwudzielnych jam ze śladami po paleniskach, w których często można było jeszcze odnaleść fragmenty tygielków odlewniczych i wyrobów z brązu. Odsłaniane w ich pobliżu liczne dołki posłupowe świadczą, że nad warsztatami istniały konstrukcje zadaszające typu wiaty. Odkryte relikty pracowni metalurgicznych, związanych z obróbką żelaza, to z kolei jamy w postaci ósemkwatego w planie zagłębienia z wypełniskiem zawierającym duże ilości żużla przemieszanego z czarną przepaloną ziemią i węglem drzewnym. Obiekty te również były zadaszone konstrukcją drewnianą w formie wiaty. Jednym z najciekawszych odkryć były pozostałości pracowni związanej z wytopem żelaza w formie jamy wydrążonej w calcu kredowym z piecem z kopułą z kredy. Liczne na stanowisku były jamy zasobowe różnych rodzajów: płytkie i nieregularne, bądź o regularnej budowie w postaci prostokątnego w planie i trapezowatego w przekroju zagłębienia o pionowych ścianach i płaskim dnie - o funkcji składzików, oraz jamy dosyć głębokie o prostej i regularnej konstrukcji z dnem wysypanym piaskiem, które pełniły najpewniej funkcję piwniczek do przechowywania produktów w dużych naczyniach zasobowych. Jamy śmietniskowe natomiast występowały na całym terenie osady, z największą koncentracją na jej granicach. Rozpoznawalne były na podstawie zawartości ich zasypisk: dużych ilości kości zwierzęcych jako resztek pokonsumpcyjnych, fragmentów zniszczonych i wyrzuconych naczyń i przedmiotów użytkowych.

W trakcie badań na osadzie zebrano bardzo liczne zabytki ruchome – w sumie ponad 70 tysiecy, przy czym dominowała ceramika naczyniowa (ponad 48 tysiecy fragmentów) i kości zwierzęce (prawie 24 tys. sztuk). Wśród naczyń glinianych przeważały fragmenty naczyń obtaczanych, zdobionych pobiałką, ornamentem rytym, nacinanym, niekiedy malowane rudą farbą. Naczynia te datowane są na XIII w. W grupie naczyń glinianych wyróżniają się naczynia szkliwione na kolor brązowy i zielony, nie występujące w tym czasie na terenie Polski, przywiezione do Chełma jako import z Rusi Halicko-Włodzimierskiej, ale też produkowane na miejscu przez garncarzy ruskich osiedlonych tu przez księcia Daniela. Inne zabytki produkowane na miejscu lub pochodzące z importu to m.in. różnokolorowe bransolety szklane, wyroby z żelaza (noże, siekeiry, topory, błty do kusz, groty strzał do łuku, fragmnety strzemion, skobli, klamerki, fragmenty kluczy i kłódka), wyroby z kości i rogu (grocik do strzały, liczne szydła i przekłuwacze, okładziny i oprawki) wyroby z miejscowej kredy (ciężarki, półfabrykat ikonki, formy do wyrobu ozdób odlewanych z brązu), wyroby z brązu ( fragment ikonki podróżnej pozłacanej, matryca do wyrobu złotych ozdób – koltów z wizerunkiem stylizowanych ptaków), a nawet ze srebra (pierścionek z ornamentowaną tarczką).

Zabytek dostępny.

Oprac. Ewa Prusicka, OT NID Lublin, 25-06-2020 r.